سینمای اجتماعی و اکران آنلاین

رضا صائمی
منتقد سینما
عنوان این یادداشت یکی از مناقشه برانگیزترین مسائل سینمای ایران است. هم سینمای اجتماعی و هم اکران آنلاین هر دو از مسائل پرچالش در سینمای ماست همواره بر سر اینکه سینمای اجتماعی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد و اینکه اساساً اجتماعی بودن ژانر است یا مضمون و محتوا، مناقشه و اختلاف نظر وجود داشته. حالا اکران آنلاین هم به‌دلیل تجربه تازه نمایش پر از پرسش‌ها و ابهاماتی است که هنوز تصویر روشن و دقیقی درباره آن وجود ندارد. اینکه مثلاً اکران آنلاین می‌تواند مخاطب سنتی سینما را جذب کند یا خیر، همچنین اینکه آیا فیلم‌های اجتماعی یا آثاری که جدیت بیشتری دارند می‌توانند در این شیوه اکران با اقبال مخاطب همراه شوند یا خیر. نگرانی و دغدغه فیلمسازان و تهیه‌کنندگان که حالا در شرایط موجود با محدودیت‌های بیشتری مواجه شدند ریزش مخاطب و زیان اقتصادی برای فیلم هایشان است. گرچه تجربه اکران آنلاین فیلمی مثل «خروج» که نخستین فیلم در اکران آنلاین بود بخشی از این نگرانی را رفع کرد.
 استقبال خوب از این فیلم که یک فیلم اجتماعی محسوب می‌شد و فروش میلیاردی آن با توجه به اکران آنلاینی اش این امیدواری را ایجاد کرد که هم این شیوه اکران می‌تواند آلترناتیو نمایشی خوبی باشد هم فیلم‌های اجتماعی در این پلتفرم اینترنتی جواب می‌دهد. گرچه برخی نام ابراهیم حاتمی کیا به‌عنوان کارگردان اثر و کنجکاوی درباره آثارش به علاوه حاشیه‌های جنجالی متن و فرامتن فیلم و حضور فرامرز قریبیان را در این فیلم به‌عنوان نخستین تجربه همکاری اش با حاتمی کیا در موفقیت اکران آن مؤثر دانستند و معتقدند هر فیلم اجتماعی دیگری از مؤلفه‌های جذاب برای جلب مخاطب و فروش بالا برخوردار نیست.
گرچه نمی‌تواند این رویکرد و تحلیل را به‌عنوان یک قاعده خدشه‌ناپذیر معیار قرار داد. در طی سال های اخیر و چه بسا در یک دهه گذشته مخاطب‌شناسی سینمای ایران واقعیت‌های دیگری را نشان می‌دهد. از جمله اینکه دیگر این ژانر یا حضور بازیگران چهره و سلبریتی نیست که فروش بالا و گیشه پررونق را تضمین می‌کند و هر فیلم خوبی فارغ از نوع ژانر آن می‌تواند موفق باشد چنانکه در سال های اخیر اغلب این فیلم‌های اجتماعی خوب بودند که بیش از فیلم‌های کمدی مورد استقبال مخاطب قرار گرفتند یا دست کم پا به پای آنها فروش کردند. از جدایی نادر از سیمین و فروشنده اصغر فرهادی گرفته تا ابد و یک روز و متری شیش و نیم سعید روستایی که نه تنها از برخی فیلم‌های پرسر و صدای کمدی کمتر نفروختند که از آنها پیشی هم گرفتند.
 فیلم‌هایی که بر خلاف آثار کمدی، مضمون تلخی داشتند اما این تلخی نه تنها دافعه برانگیز نبود که مخاطبان انبوهی را جذب قصه و فضای خودکرد. به نظر می‌رسد رشد آگاهی سینمایی مخاطبان و افزایش مخاطبان جوان و جدی طی سال های اخیر موجب شده تا ذائقه مخاطب ایرانی بتدریج تغییر کرده و هژمونی ژانرها کاهش یابد. حالا مخاطب از فیلم خوب استقبال می‌کند بدون اینکه به ژانرش توجه کند. گرچه همچنان به دلایل فرامتنی و اجتماعی، ژانر کمدی یکی از پرطرفدارترین ژانرهای سینمایی است. واقعیت این است که هرچقدر مؤلفه آگاهی بر سرگرمی پیشی بگیرد فیلم‌های اجتماعی و فلسفی و روانشناسی و... نسبت به فیلم‌های کمدی طرفداران بیشتری پیدا می‌کند. بر همین مبنا به نظر می‌رسد فیلم‌های اجتماعی در اکران آنلاین موفق‌تر از فیلم‌های کمدی باشد. به این دلیل که اکران آنلاین و شیوه نمایش و تماشای فیلم در آن بیشتر  مخاطبان خاصی که به ساز وکارهای آن آشنا هستند به سراغ آن می‌روند و این دسته از مخاطبان فیلم‌های جدی و هنری‌تر را برای تماشا انتخاب می‌کنند. مثلاً اکنون فیلم‌های طلا به‌کارگردانی پرویز شهبازی یا فیلم بهت به‌کارگردانی عباس رافعی که در حال اکران آنلاین هستند به‌دلیل قصه اجتماعی که دارند می‌توانند مورد توجه مخاطبان جدی قرار بگیرند.
اگرچه اکران آنلاین مزایا و معایب خاص خود را دارد. مثلاً فیلم خروج علی‌رغم فروش بالا به همان سرعت نیز نسخه قاچاق و لینک‌های دانلود غیرقانونی اش در فضای مجازی دست‌به‌دست شد و مخالفان طرح نیز بر این امر تأکید کردند که زیرساخت‌ها برای انجام این کار در کشور هنوز مهیا نشده و باید معضلات اکران آنلاین را هم آسیب‌شناسی کرد. با این حال موافقان اکران آنلاین معتقدند قاچاق فیلم‌های در حال اکران به شیوه سنتی یا اینترنتی آن مربوط نیست و یک معضل بنیادی در سینمای ایران است که هنوز ساز و کارهای زیرساختی آن طراحی و اجرا نشده و هیچ فیلمی از قاچاق شدن مصون نیست. از سوی دیگر موافقان اکران آنلاین معتقدند حتی با بازگشایی سینماها تا مدت‌ها ممکن است مردم از نگرانی کرونا به سینما نروند. بنابراین اکران آنلاین با همه محدویت‌ها و معایبش، در این شرایط تنها راه ممکن برای نمایش فیلم‌هاست و هرچه این شیوه اکران بیش‌تر تجربه شود، تعداد بیشتری از مردم با آن آشنا می‌شوند و شیوه تماشای آنلاین در خانه را می‌آموزند و در واقع تماشای آنلاین به مثابه یک فرهنگ سینمایی نهادینه می‌شود.
به‌نظر می‌رسد که تداوم اکران آنلاین می‌تواند ساز و کار تجاری و اقتصاد سینما را تحت تأثیر قرار دهد و مناسبات تازه‌ای در این زمینه ایجاد کند. از جمله برجسته شدن نقش پلتفرم‌های اینترنتی و رقابت بین آنها که می‌تواند بازار اکران آنلاین را داغ نگه دارد. این تأثیر می‌تواند فراتر از بخش اکران و نمایش، حتی بخش تولید را هم در بر بگیرد. به این معنا که فیلم‌هایی با ساختاری مخصوص اکران اینترنتی ساخته شود. فیلم‌هایی مثل خروج، طلا و کشتارگاه برای تماشا روی پرده سینما ساخته شده‌اند و نمایش آنها روی صفحه‌های کوچک بخشی از وجوه تکنیکی و زیبایی‌شناسی آنها را از بین می‌برد اما وقتی فیلمی متناسب با فرمت نمایش اینترنتی تولید شود با کیفیت بهتری نمایش داده خواهد شد. اکران آنلاین فرصتی فراهم کرده تا برخی از فیلمسازان آثار قبلی خود را در این بازار نیز عرضه کنند مثل عرضه اینترنتی فیلم هجوم (شهرام مکری). واقعیت این است که اکران آنلاین یک امکان جدید و ناگزیر در شرایط بحرانی امروز است که هنوز سینمای ایران، تجربه کافی در آن کسب نکرده و چالش‌ها و تفسیرهای زیادی درباره آن مطرح است. از جمله اینکه زیرساخت‌های فنی مناسب و سازوکار مالی دقیقی درباره مدیریت اکران آنلاین وجود ندارد و قوانین و ضوابطی که بتوان از حیث حقوقی و اقتصادی این عرصه را ساماندهی کند و فیلم‌ها را از قاچاق مصون نگه دارد موجود نیست اما گریزی از آن نیست و حتی در دوران پس از کرونا هم این شیوه اکران می‌تواند به‌عنوان یکی از گزینه‌های موجود نمایش استفاده شود.
از این‌رو سازمان سینمایی باید این مسأله را جدی بگیرد و ضمن حمایت از سینماگران در شرایط بحرانی به مکانیسم کارشناسی‌شده در زمینه اکران آنلاین برسد تا اکران آنلاین، هم پررونق باشد هم عادلانه. در این میان فیلم‌های اجتماعی از شانس بیشتری برای دیده شدن برخوردارند. سینمای اجتماعی بواسطه ماهیت رئالیستی خود از سویه‌ای واقع گرایانه برخوردار بوده و می‌تواند به مثابه یک ابژه هنری و ابزار رسانه‌ای در خوانش و پالایش مسائل اجتماعی ایران مؤثر باشد به شرطی که سینمای اجتماعی ما دچار سیاست‌های اشتباهی نشود.