مرام اشتراکی جرم شد

لیلا ابراهیمیان/ فرمان منع فعالیت‌های اشتراکی صادر شد؛ پنجم خردادماه 1310؛ این فرمان زنگ خطری بود، اعضای باقی‌مانده از حزب کمونیست که در سال 1305 منحل شده بود برای حزب سوسیالیست ایران و چپ روشنفکری که احساساتی مبهم و چندوجهی درباره حکومت رضاشاه داشتند.
رضاشاه که از قدرت مطلقه تا حکومت خودکامه طی‌راه کرده بود؛ اگر زمانی روشنفکران حامی‌اش بودند و چپ‌ها طرفدار جمهوری‌ رضاخانی و او را نماینده بورژوازی ملی می‌نامیدند؛ و روشنفکران محافظه‌کار و لیبرال از قدرت رضاخان، چشم به اعتلای نام وطن داشتند و آبادانی؛ اما این رؤیا خیلی طول نکشید و همراهی جای خود را به نفرت داد. روشنفکران نسل جوان همچون پدران خود به او خوش‌بین نبودند. آنها دولت مدرن را با نهادهای عقیم می‌دیدند که هر مخالفی را سرکوب می‌کند؛ نهاد مجلس پا در هوا بود؛ اگر روزی علی‌اکبر داور برای به قدرت رساندن‌اش جانفشانی می‌کرد، روز دیگر تریاک خورده و خودکشی کرده برای حفظ آبرو؛ مخالفان راهی زندان قصر شده و شور و شوق به یأس تبدیل شده. فرخی، شاعر بزرگ حزب سوسیالیست در بیمارستان زندان مرده و تدین از وزارت فرهنگ راهی زندانی شده. روشنفکران و دانشجویان جوان مخالف شاه به‌ نوشته «یرواند آبراهامیان» در اروپا کنگره کلن را تشکیل می‌دهند و سال بعد در مونیخ بازماندگان حزب کمونیست ایران نشریه‌ای به‌ نام «پیکار» منتشر می‌کنند. دو سال قبل از این رضاشاه شاهد اعتصاب‌های کارگری بود؛ شانزدهم اردیبهشت‌ماه 1308 کارگران در آبادان اعتصاب کرده و مؤسسات نفتی را سنگباران می‌کنند. آنها در مقام مدافعه حقوق خود می‌افتند؛ آنها می‌خواستند مثل هندی‌ها جمعیتی تشکیل دهند؛ ولی دولت از این اعتصاب با خشونت جلوگیری می‌کند. در دی‌ماه ۱۳۰۸ یکی از جاسوسان ارشد اتحاد شوروی به‌ نام «ژرژ سرگی‌یویچ آقابکوف» به فرانسه پناهنده شده و خاطراتش را در روزنامۀ لوماتن چاپ پاریس منتشر می‌کند. این اطلاعات به باور رضاشاه نشان از فعالیت‌های گسترده اطلاعاتی شوروی در ایران بود.
صحنه آماده بود تا شاه تصمیم بگیرد؛ اگر روزی برای طلب حمایت دانه می‌چید، امروز وقت دام پهن کردن بود. مجلس هشتم «قانون مجازات مقدمین علیه امنیت و استقلال مملکت» را در خرداد ۱۳۱۰ به تصویب رساند. قانونی که تا سال‌ها بعد به واسطه جرم دانستن «مرام اشتراکی» مستند قانونی برخورد با چپ‌گرایان ایران باقی ماند. بعد از آن موج جدید بازداشت‌ها آغاز شد؛ گروه‌های روشنفکری در تهران، تبریز، رشت، اصفهان و قزوین دستگیر شدند؛ تعداد بازداشت‌شدگان در تهران 250 نفر و در مشهد بیش از ۱۳۰ نفر بود. اما مهم‌ترین بازداشت‌ها در اردیبهشت 1316 رخ داد. شهربانی 53 نفر را دستگیر کرد؛ اتهام آنها تشکیل سازمان اشتراکی مخفی، انتشار بیانیه اول ماه مه، راه انداختن اعتصاب در دانشکده فنی و یک کارخانه نساجی در اصفهان و ترجمه کاپیتال مارکس و مانیفست کمونیست بود. چهار سال بعد از این دستگیری، رضاشاه راهی تبعید شد با برجای گذاشتن این پیام برای ولیعهد «فرزندم هرگز از هیچ‌چیز هراس مکن»؛ گروه 53‌نفر با عنوان زندانیان سیاسی «نه‌چندان خطرناک» سیزده روز بعد از تبعید شاه، آزاد شده و تعدادی برای تأسیس حزب توده ایران دورهم جمع شدند.