تخت جمشید سر از خاک بیرون آورد

فرزانه قبادی/ فرماندهان و سربازان، پیشکش آوران ملل مختلف در بارگاه شاه هخامنشی پشت به پشت هم، یکی پس از دیگری سر از خاک بیرون می‌آورند. کاوش باستان‌شناسی مدتی در آپادانا به نتایج چشمگیری رسیده بود. تیمی که زیر نظر «ارنست هرتسفلد» مشغول حفاری در تخت جمشید بودند و در هر مرحله از کاوش بخشی از پازل تخت جمشید را کامل می‌کردند. هیأت وزیران 11 آذر 1310 حفاری‌های باستان شناسی در تخت جمشید (محدوده‌ای 10 کیلومتری) را به هرستفلد نماینده مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو امریکا واگذار کرد و او که رؤیای این روز را داشت خیلی سریع کارش را شروع کرد. البته پای باستان شناسان اروپایی سال‌ها پیش از هرتسفلد و همکارانش به ایران باز شده بود. از روزگاری که در شهر «شوشان» کتاب مقدس را گرفتند و به «شوش» در جنوب ایران رسیدند، جنوب ایران مورد توجه آنها بود. فرانسوی‌ها توانستند شاهان قاجار را متقاعد کنند که انحصار کاوش‌های باستانی را به آنها بدهد. تپه‌های باستانی ایران خیلی زود تبدیل به محل «عتیقه‌یابی» شد. از همان روزها بود که نگاه اقتصادی به آثار تاریخی در ایران پا گرفت.
در نخستین دهه از قرن چهاردهم قوانینی برای حفاظت آثار وضع شد و پژوهشگران از کشورهای مختلف به ایران دعوت شدند تا با نگاهی علمی و پژوهشی به کاوش بپردازند. هر چند بعضی با استناد به روایات، آنها را غارتگران تاریخ ایران می‌دانند که آثار مکشوفه از تپه‌های باستانی را از کشور خارج کردند. اما از منظری دیگر نمی‌توان کتمان کرد که انتشار مقالات و نتایج مطالعات آنها، در سال‌های ابتدایی قرن، نام ایران و تمدن آن را در محافل علمی دنیا به سر زبان‌ها انداخت.
20 آذر 1307 هیأت وزیران با انجام کاوش‌های باستان‌شناسی زیر نظر هرتسفلد به‌عنوان نماینده مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو، در تخت جمشید موافقت کرد. هرتسفلد سال‌ها برای جلب این موافقت تلاش کرده بود. روزی که برای نخستین بار در تخت جمشید و پاسارگاد شروع به پژوهش کرد، انجام کاوش‌های باستان شناسی هنوز در انحصار فرانسوی‌ها بود. اما بالاخره مجلس مهر ماه 1306 امتیاز انحصاری فعالیت‌های       باستان‌شناسی فرانسوی‌ها را در ایران لغو کرد.
نام هرتسفلد با کاوش‌های مهم تخت جمشید گره خورده اما در جای دیگری هم می‌شود ردپای اقدامات او را مشاهده کرد. به گواه تاریخ او نقش تأثیرگذاری در تصویب «قانون عتیقات» داشت. در ترجمه یکی از سخنرانی‌ها به نقل از او آمده: «برای جلوگیری از بی‌حرمتی به ابنیه تاریخی؛ اولاً از طرف دولت احکام اکیده صادر و به تمام ایالات و ولایات قدغن شود که ابنیه ملی و تاریخی را خراب و ضایع ننمایند و آثار ملی را محترم شمارند. در ضمن به وسایل مختلفه دیگر مثلاً به توسط جراید مردم را به این مفاخر ملی متوجه ساخته و حفظ و احترام ابنیه و آثار را به عامه بفهمانند.» نشانه‌های اتخاذ تدابیری برای ثبت آثار و حمایت قانونی از اماکن تاریخی و فرهنگی، نخستین بار در سال 1301 و در اساسنامه انجمن آثار ملی (مفاخر فرهنگی) دیده می‌شود. قانون عتیقات اما آبان 1309 و نظامنامه آن دو سال بعد تصویب شد. قانونی که هنوز هم میراث فرهنگی کشور به آن استناد می‌کند. ماده دوم این قانون دولت را موظف کرد فهرستی از آثار ملی که «فعلاً معلوم و مشخص است و حیثیت تاریخی یا علمی یا صنعتی خاصی دارد» تهیه کند. نخستین سیاهه را هرتسفلد با 80 اثر تهیه کرد.
در چند دهه ابتدای قرن، ایران تبدیل به بهشت باستان‌شناسان جهان شد. هر منطقه شاهد حضور هیأت‌های باستان شناسی از موزه‌ها و دانشگاه‌های بزرگ دنیا بود. دانشجویان ایرانی به باستان شناسی اقبال پیدا کردند و اواخر دهه سی نخستین گروه از دانشجویان باستان شناسی از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شدند.
تا سال‌ها گوش پژوهشگران دنیا نسبت به‌نام ایران حساس بود. هر بار کشفی جدید، شگفتی جدیدی خلق می‌کرد. درخواست‌های متعددی برای کسب مجوز کاوش از دانشگاه‌های مختلف، به ایران می‌رسید. «اریخ اشمیت» از دانشگاه پنسیلوانیا در تپه حصار دامغان مشغول حفاری بود. گروهی دیگر از موزه فیلادلفیا زیر نظر «ولسن» در استرآباد به کاوش می‌پرداختند. شاه با حضور یک هیأت انگلیسی به ریاست «سر اورل اشتین» برای کاوش در شهرهای مختلف ایران موافقت کرده بود. «رونالد دومکنم» در شوش مشغول حفاری بود و در میان اسناد و نامه‌ها و مجوزهای آن سال‌ها نام آندره گدار هم به میان آمده است. گدار در اردیبهشت 1307 با تصویب مجلس، به‌عنوان «مدیرکل آثار باستانی، کتابخانه و موزه اشیای عتیقه» استخدام شد. سال‌ها بعد موزه ملی ایران زیر نظر او احداث و شروع به فعالیت کرد. موزه‌های دیگری همزمان با حفاری‌هایی که انجام می‌شد شکل گرفتند تا نتایج کاوش‌ها را به نمایش بگذارند، موزه‌هایی که امروز حال چندان خوشی ندارند.