تشکیل حزب توده

لیلا ابراهیمیان/ سیزده روز پس از تبعید رضاشاه، هفتم مهرماه 1320 حزب توده در ایران تشکیل شد؛ فردای تاجگذاری محمدرضاشاه او فرامینی جدید صادر ‌کرد برای جبران صدمات حکومت پدرش و یکی از آنها عفو عمومی بود. برای همین زندانیان سیاسی آزاد شدند و بیست‌وهفت نفر از اعضای جوان‌تر گروه پنجاه‌وسه نفر که در سال 1316 زندانی‌شده بودند، در خانه سلیمان میرزا اسکندری دور هم جمع شدند و سازمانی سیاسی را تأسیس کردند. رئیس حزب تازه تأسیس توده، شاهزاده‌ای رادیکال، سلیمان اسکندری بود. او از انقلابیون مشروطه، یاری رسان تشکیل حزب دموکرات در مجلس دوم شورای ملی و رهبر کمیته پایداری در زمان جنگ جهانی اول بود. اسکندری از سال 1300 تا 1305 حزب سوسیالیست را راهبری می‌کرد و حالا در رأس حزب تازه تأسیس توده قرار گرفته بود.
کمیته مرکزی موقت با حضور سلیمان و عباس اسکندری، شیخ محمد یزدی، ایرج اسکندری، رضا روستا، دکتر مرتضی یزدی، دکتر رضا رادمنش، عبدالحسین نوشین، دکتر محمد بهرامی، بزرگ علوی و علی امیر خیزی تشکیل شد و چهار هدف فوری برای خود تعیین کردند: آزادی بقیه پنجاه و سه نفر، رسمیت قانونی دادن به حزب توده، انتشار یک روزنامه و تدوین برنامه وسیعی که همچون برنامه‌های غیرمذهبی گذشته با روحانیان به مخالفت نپردازد و دموکرات‌ها، سوسیالیست‌ها و کمونیست‌های قدیمی و مارکسیست‌های جوان را جذب کند. اما مخالفت با تأسیس حزب توده از همان روزهای اول شروع شد؛ یازدهم مهرماه، چهار روز بعد از اعلام موجودیت حزب توده در ایران، وزیر خارجه انگلیس گفت: «دولت شوروی قصد اشاعه عقاید کمونیستی در ایران و بلعیدن این کشور را دارد و ما مخالف سیاست آنان هستیم.»
اواخر مهرماه بقیه گروه پنجاه و سه نفر از زندان آزاد شدند و چند ماه بعد، اواسط بهمن‌ماه شهربانی به این حزب اجازه برگزاری یادبود اولین سالگرد تقی ارانی را داد. همچنین آخرهای بهمن‌ماه بود که روزنامه «سیاست» که در دوره رضاشاه تعطیل شده بود توسط عباس اسکندری احیا شد و یازدهم بهمن 1320 اولین شماره روزنامه «مردم» به سردبیری عباس نراقی و هیأت تحریریه‌ای مرکب از ایرج اسکندری، انور خامه، بزرگ علوی و مصطفی فاتح به‌عنوان ارگان حزب در تهران منتشر شد.چند روز بعد حزب توده در اول اسفندماه برنامه موقت خود را اعلام کرد و به حمایت از قانون اساسی، آزادی‌های مدنی و حقوق بشر، حفظ حقوق شهروندان و توده مردم و مشارکت در مبارزه جهانی دموکراسی بر ضد توحش و فاشیسم تأکید کرد و از لزوم محو بقایای دیکتاتوری رضاشاهی گفت. حزب توده با تدوین برنامه موقت به سازماندهی خود پرداخت و کار را از تهران آغاز کرد؛ در مهرماه 1321 در موقع تشکیل نخستین کنفرانس مقدماتی، 39 ناظر از استان‌ها حاضر بودند و 87 نماینده از تهران؛ هر نماینده نشان دهنده 10 عضو بود و به‌گفته رضا رادمنش در سراسر کشور حزب 6 هزار عضو داشت که یک چهارم آن را روشنفکران و بقیه را به گفته «یرواند آبراهامیان» نویسنده کتاب ایران بین دو انقلاب کارگران، پیشه‌وران و صنعتگران تشکیل می‌داد.