توفیقات ایران در مدیریت کنترل کرونا

دکتر حمید سوری
اپیدمیولوژیست و عضو ستاد ملی کنترل کرونا
چه اتفاقی افتاده است که در کشورهایی با شیوع بالا، اینک آمار تلفات پایین آمده اما ایران روند افزایشی دارد؟ شاید بتوان گفت  اپیدمی‌ها هیچ‌گاه دست از سر جامعه بشری برنداشته‌اند و با فراز و نشیب‌هایی همواره جان انسان‌ها را تهدید کرده‌اند. آنچه حائز اهمیت است، آن است که ایران در منطقه‌ای پرآشوب ازنظر بیوپولیتیک  قرار دارد و اپیدمی‌هایی مستمر در کشورهای منطقه رخ می‌دهند که احتمال سرایت آن‌ها به کشور ما نیز بسیار بالاست لذا رویکرد سازمان‌یافته به اپیدمی‌ها نیازمند توجه جدی و مستمر نظام سلامت و سازمان‌های ذیربط است.
در 31 دسامبر 2019 «اپیدمی کووید 19» اعلام شد. ویروس به‌سرعت انتشار یافت و همه کشورهای جهان را فراگرفت. موضوع اپیدمی کرونا خبر اول رسانه‌های دنیا شد. موضوع، دیگر تنها یک خبر علمی مورد توجه گروه خاصی نبود و به‌سرعت به دغدغه عموم جامعه تبدیل شد! عدم اطلاعات لازم در مورد این اپیدمی، سردرگمی و نگرانی‌ها را در جوامع انسانی گسترش داد.
بیماری کووید-19 در دسامبر 2019 در شهر ووهان چین به دنبال ابتلای چندین مورد به بیماری عفونت حاد تنفسی ویروسی شناخته شد. عامل این بیماری یک نوع ویروس جهش‌یافته و نوظهور از خانواده کرونا  ویروس‌ها به نام SARS-CoV-2 است که در عرض چند ماه اکثر کشورها را درگیر کرد؛ به دلیل اهمیت اپیدمی این مشکل در صدر مشکلات جامعه بشری قرار گرفت.
آمارهای رسمی منتشرشده توسط سازمان‌های بین‌المللی معتبر نشان می‌دهد در جریان اپیدمی حاضر برخی کشورها کارنامه ای موفق‌تر نسبت به بقیه کشورها ازجمله ایران داشته‌اند؛ برای مثال کره جنوبی با جمعیتی حدود دوسوم جمعیت کشور ما ولی با فاصله‌ای حدود یک‌دهم نزدیکتر به کانون اپیدمی و سفرهای چند صد برابری اهالی چین به آن کشور تا 5 تیرماه جاری تنها 12248 مورد تأیید شده و 282 مورد مرگ (6 مورد به ازای یک ‌میلیون نفر) داشته درصورتی‌که این اندازه‌ها برای کشور ما به ترتیب 212501 مورد، تأیید شده و 9996 (119 مورد به ازای یک ‌میلیون نفر بوده است) که بسیار بالاتر از موارد مرگ به ازای یک ‌میلیون نفر در تایوان (0.3)، تایلند (0.8) سنگاپور، هنگ‌کنگ، مالزی و استرالیا (4)، ژاپن (8) ترکیه (60) و حتی میانگین جهانی (52.3) است.
اولین مورد ابتلا به کووید 19 در کره جنوبی اول بهمن‌ماه 1398 و در ایران دقیقاً یک ماه بعد یعنی اول اسفندماه گزارش شد؛ هنگ‌کنگ، سنگاپور، تایلند، مالزی و تایوان نیز تقریباً در همان اوایل بهمن‌ماه اعلام شد. ویروس همان ویروس و الگوهای اپیدمی هم تقریباً در همه‌جا یکسان بود ولی چرا این‌همه تفاوت بین میزان مرگ به ازای جمعیت دیده می‌شود؟
آنچه از برآیند سیاست‌ها و رویکردهای کشورهای موفق‌تر در مهار اپیدمی کووید 19 می‌توان استنتاج کرد این است که سرعت و شدت عمل در مقابله با اپیدمی رمز اصلی موفقیت آنان بوده است؛ برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی از اپیدمی‌های قبلی خود ازجمله اپیدمی سارس بخوبی درس گرفته و برای کرونای جدید به لحاظ سازمانی و اجتماعی مهیاتر بودند. استفاده از فناوری‌های نوین و انجام تست‌های تشخیصی انبوه جمعیتی بخصوص در ردیابی تماس‌ها و شناسایی موارد محتمل نکته اساسی دیگر این توفیق بود. اعتماد مردم به دولت و تعامل هم‌افزای ملت و دولت نرخ موفقیت برنامه‌ها را چند برابر کرد. اعمال شدید قانون برای متخلفانی که به مقررات تمکین نمی‌کردند و با بی‌ملاحظگی جان خود و دیگران را به خطر می‌انداختند همچنین  اعمال سریع و نظام‌مند نظام قرنطینه در سطح مناسب و محافظت از کشور و مناطق به‌اصطلاح سفید (قرنطینه معکوس) به علاوه اقدام سریع برای جلوگیری از تشکیل اجتماعات، آموزش سنجیده عمومی و در اختیار گذاشتن ارزان و حتی رایگان وسایل محافظتی و حمایت‌های لازم از گروه‌های جمعیتی آسیب‌پذیر جامعه برای تحمل بیشتر در شرایط سخت اپیدمی از نکات قابل‌ توجه دیگر بود. بدیهی است ارائه داده‌ها و اطلاعات شفاف و کامل برای اجتناب از گمراهی در اعمال سیاست‌ها و تصمیمات درست نکته کلیدی دیگر بود تا خطای محاسباتی کمتری برای تحلیل وضعیت موجود و برنامه‌ریزی قدم‌های بعدی پیش گرفت.
ما هم تقریباً از تمامی رویکردهای بالا برای مهار اپیدمی استفاده کردیم ولی به نظر نگارنده مهم‌ترین دلایل عدم توفیق لازم را باید در سرعت عمل، شدت عمل و عدم پیگیری لازم سیاست‌ها و عادی انگاری  جست وجو کرد که البته بخش اصلی بازگشایی‌ها به دلیل مسائل اقتصادی حاکم بر کشور بود. ما بجز روز طبیعت (سیزده بدر)  شکلی واقعی از فاصله‌گذاری اجتماعی و محدود شدن سفرهای بین‌شهری را از سوی شهروندان ندیدیم. تناقض در پیام‌هایی که به جامعه می‌رسید اعتماد عمومی را کم کرده و حمایت‌های گروه‌های بیشتر آسیب‌پذیر در حدی نبود که آن‌ها را در خانه نگه دارد. عدم دسترسی حتی متخصصان مرتبط به داده‌های شفاف و کامل، فرصت تحلیل و پیشنهادهای مناسب به جامعه را ایجاد نکرده و تصور اشتباه موفقیت در مهار اپیدمی ذهنیت عادی شدن شرایط را در توده مردم دامن زده است.
معنای این نقدها نادیده گرفتن تلاش‌های قابل ‌تحسین دلسوزان جامعه یا عدم توفیق ما در برخورد با اپیدمی کووید 19 نبوده و قطعاً وجود تهدیدهای بیرونی ازجمله محاصره اقتصادی بخشی از محدودیت‌های ما در موفقیت بیشتر بوده است. ولی علیرغم عدم دسترسی به توفیق حداکثری، ازآنجاکه هنوز هم‌میهنان ما در استان‌های مختلف با ابتلا و مرگ این اپیدمی دست‌وپنجه نرم می‌کنند بازهم می‌توان بار ناشی از اپیدمی را با شرایط و سختی‌های حاضر کم کرد مشروط بر اینکه به متخصصان و افراد کاردان مراجعه کنیم. عمق این اپیدمی بیشتر از آن است که بتوان با اطلاعات سطحی و تجارب خام روزمره آن را خاموش کرد.