لوله کشی آب در تهران

فرزانه قبادی/ تأمین آب از همان روزهایی که دودمان قاجار رحل اقامت در تهران گستردند و آن را پایتخت حکومت خود کردند، یکی از مسائل جدی حکومت بود. تهران دهکده‌ای بود دور از منابع آبی و رودخانه، که چشم امیدش به قنات هایی بود که شریان حیات شهر بودند. اما نیاز پایتخت با قنات ها تأمین نمی‌شد، همین بود که سیاستگذاران تلاش کردند که با حفر کانال هایی آب رودخانه کرج و جاجرود و لار را به دارالخلافه برسانند. تهران هر روز بزرگتر و مدرن‌تر می شد. دیگر قنات ها و کانال هایی که از رودخانه‌های اطراف تغذیه می‌شدند جوابگوی نیاز پایتخت نشینان نبود. یک شرکت فرانسوی در سال 1318 پروژه لوله کشی آب تهران را به عهده گرفت، اما شروع جنگ و بعد هم اشغال ایران، پروژه را برای همیشه متوقف کرد. بعد از پایان جنگ جهانی، عده‌ای از بازرگانان تهران با تأسیس شرکت سهامی آب تهران درصدد سامان دادن به وضعیت آب پایتخت بودند که طولانی شدن اخذ مجوز آن از دولت، آنها را از اقدامشان منصرف کرد. بالاخره در سال 1325 دولت قوام مناقصه‌ای برگزار کرد و قرعه اجرای پروژه لوله کشی آب تهران به ‌نام شرکت «سر الکساندر کیپ» انگلیسی افتاد. سی‌ام تیر سال بعد کلنگ پروژه در محله سنگلج به زمین زده شد. در سالهای بعد به مرور تصفیه خانه‌هایی در مسیر انتقال آب به تهران تأسیس شد و بعد هم برای بهره‌برداری از آب حاصل از بارندگی‌ها سدهای کرج و لتیان و لار ساخته شدند. امروز چشم تهرانی‌ها همچنان به ذخایر آبی همین سدهاست.
سقاهای خیابانی با آن مشک‌های آب گوارا و درشکه‌های آب شاهی با آن بشکه‌های چوبی بزرگ کم کم به خاطره‌ای در خیابان های تهران تبدیل شدند و تانکرهای بزرگ سوار برکامیون ها و پمپ‌های «فشاری» آب بخشی از هویت تهران شدند. در بسیاری از محلات زنانی که تا سال های پیش کنار کانال ها و نهرهای جاری رخت و لباس می‌شستند و در همان آب کودکان شان را حمام می‌کردند، حالا کنار یک شیر فولادی بزرگ که بواسطه نحوه استفاده از آن، به «فشاری» معروف شده بود، شست و شوی روزمره را انجام می‌دادند. شیرهای فشاری در بعضی محلات تهران تا اواخر دهه پنجاه - که لوله کشی آب به مرور به خانه‌های تهران رسید- عمر کردند. در سالهای بعد از آن، فشاری‌ها تنها محل شست و شو نبودند بلکه بهانه‌ای برای دورهم جمع شدن اهالی محل شده بودند.
اهمیت آب در شهرهای خشک و کم آب بر فرهنگ و معماری مردم تأثیر بسیار دارد. در تهران هم علاوه بر معماری خانه‌ها و قنات ها و آب انبارها، اهمیت آب در زندگی مردم را می‌توان در سقاخانه‌های محلات مرور کرد که علت شکل گیری شان آب و سیراب کردن رهگذران بود. محلی که در ابتدا جانشین سقاهای خیابانی  که در باور و فرهنگ عمومی مردم تهران افرادی محترم و متدین بودند- و بعد به مرور قداست پیدا کرد و جایی برای نذر و نیاز و نیایش شد.