زندگی کوپنی

جنگ تحمیلی و فشار تحریم‌های اقتصادی در دهه 60 وضعیت ویژه‌ای را بر معیشت مردم ایران حاکم کرده بود؛ از یک سو ایران به‌دلیل تحریم نمی‌توانست نفت خود را با قیمت و در شرایط مناسب بفروشد و درآمد ارزی کشور با کاهش چشمگیر رو‌به‌رو شده بود و از سوی دیگر به خاطر شرایط جنگی واردات کالاهای اساسی و... با سختی‌های بسیاری ممکن می‌شد. این شرایط ویژه نیازمند تصمیم‌گیری و مدیریت اقتصادی خاص بود؛ اتفاقی که باعث شکل‌گیری «ستاد بسیج اقتصادی» شد. ستادی که بر سهمیه‌بندی کالای اساسی و سوخت و همچنین توزیع کوپنی کالاهای اساسی بین مردم نسبت به جمعیت خانوارها رأی داد و آن را اجرایی کرد.
بهزاد نبوی که مدتی در سال‌های جنگ سرپرستی ستاد بسیج اقتصادی را برعهده داشت، در جلسه «ضرورت‌ها و الزامات سیاست‌های اقتصادی دولت در دوران دفاع مقدس» در سال 1394 درباره اقتصاد کوپنی و ستاد بسیج اقتصادی گفت:«در ستاد بسیج اقتصادی، جلسات منظم داشتیم که هر هفته چند روز، صبح‌های زود برگزار می‌شد. هر کمیته‌ای زیرمجموعه داشت از جمله توزیع، سوخت و انرژی، حمل و نقل، صنایع و... و هر کدام مسئول بخشی از کارهایی بودند که به عهده ستاد بسیج بود. این ستاد به‌دلیل جلوگیری از بروز بحران‌های مرسوم و معمول در زمان جنگ در کشور تشکیل شده بود. برنامه‌ریزی درازمدت یا سیاست‌هایی برای تدوین اقتصادی دولت نداشت، آمده بود تا جلوی مشکلات فوری و آنی  را که در طول و بعد از هر جنگی ممکن است بروز کند  حتی‌الامکان کم کند. در کمیته توزیع مهم‌ترین تصمیمی که گرفته شد سهمیه‌بندی کالای اساسی و سوخت بود. از دیگر کارهای کمیته کنترل توزیع برخی از کالاهای مهم و بررسی کلی الگوی مصرف برخی از اقلام و کالا‌ها آن هم در ارتباط با جنگ بود. مثلاً سعی می‌شد مصرف کالاهایی که امکان وارداتش نبود، به طریقی کنترل شود. یک سری از کالا‌ها با چاپ کوپن به‌صورت سهمیه‌ای و با قیمت مشخص در اختیار مردم قرار می‌گرفت. یک سری کالا‌ها از طریق دفترچه ستاد بسیج اقتصادی بین افراد در سطح محلات و شهر‌ها توزیع می‌شدند. برخی کالا‌ها هم از طریق تعاونی‌های کارمندی، کارگری و... بین مردم توزیع می‌شد. دولت مقدار توزیع را مشخص می‌کرد و بر توزیع‌کننده‌ها و فروشندگان جزء نظارت داشت و کوپن دریافت می‌کرد و به این شکل سیستم بسته می‌شد. هم قیمت و هم میزان کنترل می‌شد. در تعاونی‌ها هم جایی نبود که بتوانند قیمت‌ها را بی‌رویه بالا ببرند و توزیع و مقدار کالا‌ها را کم و زیاد کنند. غیر از کالاهای اساسی، سوخت یعنی نفت، بنزین و گازوئیل هم از کالاهایی بود که توسط سیستم کالابرگ بین مردم توزیع می‌شد.»
در سال‌های ابتدایی دهه 60 بسیاری از کالاها از صابون و پودر لباسشویی گرفته تا روغن و گوشت و برنج به‌صورت کوپنی و با ایستادن در صف‌های طولانی توزیع می‌شد و در این بین اوج ماجرای زندگی کوپنی زمانی بود که به‌دلیل فشارهای اقتصادی و تحریم‌ها حتی سوخت و بنزین هم در کشور کوپنی شد. در تیرماه سال 1365 قیمت نفت به هر بشکه حدود 10 دلار رسید و درآمدهای نفتی کشور به کمتر از 3 میلیارد دلار کاهش یافت؛ اتفاقی که باعث شد دولت وقت «بنزین» را هم به فهرست کوپن اضافه کند.
روز پنجشنبه دهم مهر سال 1365 غلامرضا آقازاده در جمع خبرنگاران برای اولین بار از «کوپنی شدن بنزین» خبر داد. روزنامه اطلاعات در پوشش این خبر به نقل از او نوشت: «با توجه به اینکه ما در جنگ هستیم و باید ذخیره‌ای مطمئن در اختیار داشته باشیم یک برنامه توزیع موقت بنزین درنظر گرفته شده است.»
بعد از اعلام این خبر، وزارت نفت از افراد خواست به مدت 15 روز با حضور در شعب  بانک‌های ملی، ملت و صادرات و ارائه مدارک لازم کوپن بنزین را دریافت کنند. شعب بانک ملی کوپن بنزین خودروهای شخصی، بانک ملت کوپن وانت‌ بارها و بانک سپه هم مسئول توزیع کوپن تاکسی‌ها شده بود. طبق آن طرح همه دارندگان خودرو با توجه به مدل خودروی خود کوپن بنزین دریافت می‌کردند. در آن زمان سهمیه کوپن خودروهای پر مصرف 60 لیتر و کم مصرف‌ها 40 لیتر در ماه بود.