نگاهی به حادثه هواپیمای اوکراینی از 3 وجه

محسن بهاروند
معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه
کمتر از 20 روز دیگر نخستین سالروز رخداد تأسف برانگیز سقوط پرواز 752 اوکراین که منجر به جان باختن 176 مسافر شد، فرا می‌رسد. جمهوری اسلامی ایران در مدت یک سالی که گذشت، مراحل مختلفی را برای تنظیم گزارش فنی بررسی این حادثه و پیگیری مسأله کیفری عاملان این خطای انسانی پشت سر گذاشت که نتیجه آن در قالب یک گزارش فنی بزودی منتشر می‌شود. سازمان نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در شرایطی مسئولیت وقوع این حادثه را پذیرفت که اقدام به پذیرش مسئولیت در فاصله زمانی 3 روز از نظر جهانی یک رکورد به شمار می‌آید. اگر چه برخی اظهار نظرهای شتابزده در این مدت 3 روز که در تشریح دلایل وقوع حادثه مطرح شد، اقدام نادرستی بود اما پذیرش فوری مسئولیت این رویداد کار درستی بود که ایران انجام داد. کما اینکه در بسیاری از حوادث مشابه هوایی که بعضاً با اصابت موشک همراه بوده است، کشورها با وجود گذر سال ها از پذیرش مسئولیت خود علی رغم اطلاع سایر کشورها خودداری کرده‌اند. جمهوری اسلامی ایران در آستانه فرا رسیدن سالروز این رویداد اقدام فنی و کیفری را در دستور کار قرار داده است.
نخست اینکه ایران بر اساس کنوانسیون «شیکاگو» و مشخصاً ضمیمه سیزدهم این کنوانسیون که می‌گوید کشوری که سقوط در آن اتفاق می‌افتد باید درباره دلایل این سانحه گزارش دهد، اقدام به تهیه یک گزارش فنی نموده است. در این چارچوب، گزارش کشورهای دیگر بجز کشوری که محل حادثه بوده اعتبار قانونی ندارد مگر اینکه کشوری که سقوط  در آن صورت گرفته به کشورهای دیگر اعلام کند که نمی‌تواند یا نمی‌خواهد این کار را انجام دهد. هدف از گزارشی که ایران درباره این رویداد تهیه کرده است، تهیه راهکارهایی برای جلوگیری از وقوع حوادث مشابه است. بر اساس کنوانسیون، زمان ارسال این گزارش یک سال است و قابل تمدید هم هست اما ایران نمی‌خواهد از فرصت دوم خود استفاده کند بلکه قصد دارد تا زودتر از سالگرد حادثه آن را منتشر کند. تأخیر در انتشار آن در روزهای اخیر به دلیل تطویل در ترجمه دقیق و فنی آن بوده است. روال انتشار گزارش به این ترتیب است که این متن ابتدا به کشورهای مرتبط که به تهیه این گزارش کمک کردند، ارسال می‌شود. اگر این کشورها بعد از بررسی، نظری یا سؤالی داشتند، پرسش خود را می‌پرسند و این سؤال‌ها در داخل گزارش لحاظ می‌شود و تیم بررسی سانحه سعی می‌کند به این سؤالات جواب دهد که پاسخ‌ها در گزارش ارائه شود و اگر هم نتواند به سؤال جواب دهد، خود سؤال را در متن می‌گذارند که بقیه کشورهای جهان ببینند که این سؤال مطرح شده است. بعد از این روال، مجدداً یک مرتبه دیگر سؤال‌ها و نظرات کشورهای دیگر منتشر می‌شود و به سازمان ایکائو تحویل داده می‌شود.
دوم، جنبه کیفری این سانحه است. بعد از آنکه موضوع  شلیک اشتباهی مشخص و پذیرفته شد، کسانی که مستقیم با این موضوع مرتبط بودند، مورد بازخواست قرار گرفتند. 6 نفر متهم شدند که باید در دادگاه حاضر شوند و چندین نفر هم که ارتباط غیر مستقیم داشتند، مشمول مجازات اداری مانند تنزل درجه یا موارد دیگر شدند. شش نفر متهم اصلی هم باید در دادگاه توضیح دهند. همه این افراد هم در یک سطح نیستند بلکه از اپراتور تا فرمانده متهم شده‌اند که جزو پرسنل پدافند هستند. بررسی‌های قضایی تقریباً به اتمام رسیده و دادستان تحقیقات قضایی خود را تمام کرده و موضوعی برای بررسی باقی نمانده است و درخواست دادستان هم برای مجازات این افراد مشخص است و باید به دادگاه تقدیم کند و قاضی هر چه سریع‌تر در مورد این موضوع تصمیم بگیرد و رأی صادر کند.
وجه سوم، پرداخت خسارت به بازماندگان این سانحه است. ایران اعلام آمادگی کرده کسانی که خواهان دریافت خسارت هستند، مراجعه کرده و غرامت خود را دریافت کنند. مذاکره ایران درباره خسارت با اوکراین و کشورهای درگیر در این پرونده است. در دور دوم مذاکراتی که در تهران با اوکراینی‌ها انجام شد، آنها حاضر نشدند درباره مبلغ خسارت مذاکره کنند و آن را به جلسات بعدی موکول کردند. به نظر می‌رسد اوکراینی‌ها با هماهنگی کانادا وارد این بحث نشدند. زیرا کانادا معمولاً کشوری است که همیشه خواهان حفظ  موضوعات مورد تنش در همان سطح است تا دعوا را طولانی کند. درباره خسارت هواپیما هم طرف ایران یک شرکت خصوصی است که وکلای کشور در قالب مذاکرات جداگانه‌ای، آن موضوع را پیگیری می‌کنند.