پرسشنامه‌ای برای آقای نخست‌وزیر

شبهه کردن در مشهورات و بازاندیشی در مسلمات، بنیان شکوفایی دانش است مادام که از عطشی حق گرایانه و حقیقت طلبانه تراویده باشد. لذت بی‌رقیب «کشف» دو جا نصیب آدمی می‌شود: وقتی که در چشم‌های سیاه مجهولات مطلق خیره می‌شود تا حقیقتی را اول بار بیابد و رونمایی کند؛ و وقتی که پنجه در پنجه یقینیات و قطعیات می‌افکند تا حقیقت‌های مشکوک را افشا نماید. هردو شجاعتی شایان می‌طلبند اما چه بسا دومی بیشتر؛ هردو لذتی بی‌حساب دارند اما چه بسا دومی بیشتر؛ و هردو از ضرورتی علمی و اخلاقی برخوردارند اما چه بسا دومی بیشتر. اصل اول در منطق اکتشاف‌های علمی، شجاعت در ستیز با تاریکی‌های جهل است. اما جنگاورانی هم هستند که با نورهای تصنعی جدال می‌کنند. این دسته اخیر، جسارت تشکیک در یقینیات را دارند و می‌خواهند علم را از شبه علم، نور را از شبه نور و واقعیت را از شبه واقعیت نجات دهند. زنده یاد دکتر محمد مصدق، از نامدارترین رجال تاریخ معاصر و بلکه سراسر تاریخ ایران است. او اکنون فقط یک «واقعیت تاریخی» برای وجدان جمعی ایرانیان نیست بلکه زانو به زانوی اسطوره‌های ملی این سرزمین نشسته است. همین همنشینی، گاه باعث بوده است که در عدسی تحقیقات دقیق علمی جا نگیرد. چه بسا لازم باشد این چهره نامدار را از قاب یک «اسطوره» بیرون آورد و غبارروبی کرد و سیمای اصیلش را در غیاب مشهورات و مسلّمات ویقینیات، دوباره کشف کرد. این، فقط می‌تواند یک کشف دوباره باشد نه یک محاکمه جدید؛ نه یک اصرار ایدئولوژیک در قدیس نمایی یا رسواسازی. یک «حدس و ابطال» است؛ یک فروافتادن سیب روی سر پژوهشگرتاریخ، تا رازهای قدرت جاذبه مصدق را دوباره بررسی و محاسبه کند. «مصدق 1322 – 1332» که چندی پیش به بازار نشر درآمد و به حکم خوشامد اهل فرهنگ، اکنون به چاپ دوم رسیده می‌کوشد در قالب یک گفت‌و‌گوی بلند با فریدون مجلسی، برشی دهساله از حیات سیاسی مصدق را نه با نگاهی تلسکوپی بلکه با نگرشی میکروسکوپی بررسی کند. محمد صادقی که بانی این گفت‌و‌گوست اسناد گوناگونی را ردیف و بازآرایی کرده و از دل آنها پرسش‌هایی سامان داده است که در بسیاری موارد، به مراتب طولانی‌تر و تفصیلی‌تر از پاسخ‌ها است. صادقی تصریح می‌کند که در این گفت‌و‌گو در پی «بازخوانی تحلیلی و انتقادی» کنش سیاسی مصدق در این دوره بسیار مهم دهساله است؛ دوره‌ای که مصدق تجربه حضور در مجالس چهاردهم و شانزدهم را پیدا می‌کند و به نخست‌وزیری می‌رسد. کتاب، آشکارا سویه‌ای انتقادی (به معنای کانتی) دارد. انگار صادقی در رجوع به منابع و تدوین پرسشنامه و مجلسی در پرکردن پاسخنامه، بیش از هر چیز نظر به آن داشته‌اند که منطق پنهان تصمیمات و اقدامات مصدق را در سایه «شرایط پیشینی و زمینه‌ای»اش تحلیل کنند و جرأت دانستن و نقد کردن داشته باشند. همین اصرار و التزام است که کتاب حاضر را با‌وجود رگه‌های تند و غلیظ انتقادی‌اش، از آثار ایدئولوژیک و کینه ورزانه متمایز می‌کند. «مصدق 1322 – 1332»، چه بسا برای برخی دلدادگان نخست‌وزیر اسطوره‌ای ایران، خالی از دلخوری نباشد اما باید آن را در شمار بازاندیشی‌های صادقانه در مشهورات و مسلّمات تاریخ معاصر دانست.
مصدق 1322 – 1332
گفت‌و‌گوی محمد صادقی با فریدون مجلسی
نشر پایان