وین یکدم عمر را غنیمت شمریم

خسرو شافعی
شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبی
خیام، یکی از پنج شاعر برتر ادبیات کهن فارسی است؛ فردوسی، خیام، سعدی، مولانا و حافظ. این پنج‌تن هستند که بیشترین اثر را در شعرمان به‌جای گذاشته‌اند. حکیم عمرخیام خالق آثار متعددی است منتها بیش از همه رباعیات او شهرت یافته‌اند. اشعاری که به‌رغم ظاهر ساده، بینش پیچیده و بسیار عمیقی را طرح کرده‌اند. صحبت از اینکه خیام چه گفته راحت نیست؛ بااین‌حال به گمانم مهم‌ترین پیام خیام به این بازمی‌گردد که همه‌چیز گذراست و از همه مهم‌تر اینکه چه بخواهیم و چه نخواهیم زندگی در حرکت است. مصداق گفته خیام در عرصه تاریخ نیز مشهود است؛ در سرنوشت شکوهمندترین حکومت‌ها و عاقبت انسان‌های بزرگی که به‌رغم شرایط خاص و ویژه‌شان درنهایت رو به نیستی رفتند. به گفته او، ما در این جهان نقش توهمات خود را می‌بینیم و خیام تأکید دارد که حتی ادراک ما از اتفاقات و نگاهمان به ماجراها افسانه‌ای بیش نیست. جهان در نگاه او همچون خواب‌وخیالی است که زمانی کوتاهی به هر یک از ما فرصت بودن می‌دهد. خیام شعر را از نقطه پوچی شروع می‌کند، آن‌هم با نگاهی حیرت‌آور به جهان هستی. با وجوداین برداشت‌های عده‌ای که تأکید دارند گفته‌های او نشأت گرفته از ناامیدی و پوچی است به‌هیچ‌وجه حقیقت ندارد. او مخاطبان خود را از این پوچی ظاهری به‌سوی هوشیاری هدایت می‌کند. نگاه و بینش هوشیارانه خیام به جهان هستی بسیار فراتر از ادراک انسان‌های عادی است. خیام انسان سرگشته را، فارغ از اینکه در دوره او زیسته باشد یا در زمانه فعلی یا حتی در آینده، به این دعوت کرده که از فرصت کوتاه زندگی نهایت استفاده را کنند؛ به گمانم اگر خیام در روزگار ما زندگی می‌کرد، حتی در این اوضاع‌ و احوال نابسامان که از یکسو گرفتار مسائل اقتصادی هستیم و از سوی دیگر نگرانی‌ها از بیماری کرونا گریبانمان را گرفته از این می‌گفت که همین امروزمان را غنیمت بشماریم. به خودمان نگوییم که باید صبر کرد تا اوضاع بهبود پیدا کند بلکه تلاش کنیم در این شرایط فعلی راهی برای بهبود حال و زندگی‌مان پیدا کنیم. همان‌طور که خیام هم در اشعار خود بارها تأکید کرده، عمر توقف نمی‌کند و با سرعت بسیاری در عبور است. به قول خیام: «ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم/ وین یکدم عمر را غنیمت شمریم/ فردا که ازین دیر فنا درگذریم/ با هفت هزار سالگان سر بسریم» اما اینکه چرا در میان شاعران کلاسیک ایرانی، خیام در زمره چند شاعری است که جهانی شده‌اند در همین نگاه خاص او به هستی بازمی‌گردد. این نگاه جهانی، فراتر از هر عقیده و اعتقاد به هر آیینی به روح آدمی رسوخ می‌کند؛ تفکری جهان‌شمول که رباعیات خیام را به ترجمه «ادوارد فیتزجرالد»، نویسنده و شاعر بریتانیایی به پرواز درآورد. آنچنان که امروز خیام چهره‌ای شناخته‌شده میان همه علاقه‌مندان به ادبیات جهان است.