فهرست شهدای کربلا در کهن‌ترین منبع تاریخی

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«تسمیة من قتل مع الحسین(ع)» ازجمله متون کهن پیرامون واقعه عاشوراست که در نیمه اول قرن دوم هجری پدید آمده و مؤلف آن فضیل بن زبیر اسدی معروف به رسان کوفی(از سال تولد و درگذشت وی اطلاعی در دست نیست) از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) است. او و برادرش عبدالله از محدثان شیعه به شمار مى روند که در قیام زید بن علی(ع) شرکت داشتند. از این رو وى را پیرو زیدیه نیز به شمار آورده‌اند.
 فضیل، از رجال موثق یا دست کم ممدوح شیعه است که علاوه بر نقل حدیث از امام پنجم و امام ششم شیعیان از افرادی همچون زید بن على(ع)، عبدالله بن شریک، فرزندان میثم تمار و یحیى بن‌ام طویل نیز نقل روایت کرده است. برخى راویان همچون ابان بن عثمان شیعى، حسن فرزند برادرش عبدالله، على بن اسماعیل و فضالة بن ایوب، از قول وی به نقل حدیث پرداخته‌اند.
روایات فضیل رسان در کتب راویان معتبر شیعی همانند «شیخ کلینی»، «شیخ صدوق» و «شیخ طوسى» نقل شده است. این اثر با نام کامل«تسمیة من قتل مع الحسین بن علی(ع) من ولده و إخوته و أهله و شیعته» تنها 10 صفحه است که ابتدا در کتاب «الأمالی الخمیسیة» از یحیی بن حسین (م 479ق) عیناً ضبط شده، آنگاه به نقل از آن، 36 سال قبل متن آن با تصحیحاتی در مجله «تراثنا»(ش 2، سال 1406ق) منتشر شده است. هدف مؤلف این اثر تنها بیان نام شهداى کربلا بوده و جز نام آنان و در مواردى نام قاتلان آنان، مطلب دیگری ذکر نکرده است، مگر در دو مورد؛ یکی اخبار مربوط به حضرت على اصغر با نام «عبد‌الله بن الحسین(ع)»‏ یکی هم در پایان کوتاه نگاشته خود مطالبی را پیرامون وقایع پس از شهادت امام حسین(ع) نقل کرده است. فضیل رسّان در این دو جا نقل‌های نادر و عجیبی آورده که با شواهد تاریخی و منطق عقل سازگاری ندارد. برای نمونه، او به رغم آنکه به بیماری امام سجاد(ع) در زمان وقوع واقعه عاشورا تصریح کرده، اما می‌گوید آن حضرت(ع) در برخی صحنه‌های جنگ کربلا حضور داشته است!
فضیل بن زبیر در کتاب خود از 107 نفراز شهیدان کربلا نام برده که 20 نفر ایشان، از اهل‌بیت(ع) هستند. اما هیچ‌جا از منابع و راویان خود یاد نکرده است. وی ابتدا اسامى 20 نفر از شهداى اهل‌بیت(ع) را که در رأس آنان امام حسین(ع) قرار دارد ذکر کرده، سپس اسامى 86 شهید دیگر از اصحاب را بر‌شمرده و در مواردى‌، نام قاتل یا قاتلان آنان را نیز بیان کرده است. در پایان نیز به اسارت اهل‌بیت(ع) و برخى سخنان آنان اشاره نموده است. در هر حال این اثر با وجود سستی در برخی موارد، به دلیل قدمت و وثاقت مؤلف آن نزد عالمان شیعه یکی از منابع مهم نهضت حسینی(ع) محسوب شده و ضمن آن تلاش ستوده‌ای برای جمع‌آوری اسامی و معرفی شهدای کربلا صورت گرفته، به گونه‌ای که هیچ جاى دیگر به این صورت و به این کیفیت گردآورى نشده است. مؤلف در برخی موارد نام مادر شهیدان کربلا را نیز ذکر نموده است.
از این کتاب به‌رغم اهمیت و ارزش منحصر به فرد خود نمی‌توان به عنوان منبعی کاملاً معتبر یاد کرد، زیرا تمام آنچه توسط مؤلف گزارش شده صحیح نیست. فضیل بن زبیر در کتاب خود نام برخی دشمنان امام حسین(ع) و افرادی از سپاه ابن سعد در کربلا، را به اشتباه در شمار اصحاب امام حسین‌(ع) و شهدای کربلا ضبط کرده که موجب خطای نویسندگان بعدی با تکیه بر این کتاب شده است.حتی با استناد به این منبع، در دو تابلویی که در حرم مطهر امام حسین(ع) نصب شده، نام دو نفر از این افراد به عنوان شهدای کربلا آمده است. لازم به ذکر است در حرم امام حسین(ع) در یک تابلو نام ۱۲۰ و در تابلوی دیگر ۸۱ نفر از شهدای کربلا نصب شده که متأسفانه در پی خطای مؤلف کتاب تسمیة من قتل مع الحسین(ع) نام برخی از غیر شهدا در میان آنها به چشم می‌خورد! همچنین نام برخی از شهدا همانند «عباس بن علی»، «ابوبکر بن علی»، «عبدالله بن عقیل»، «جابر بن حارث»، «سلیمان مولای حسین»، «بدر بن معقل»، «حبیب بن مظاهر»، «رمیث بن عمرو»، «زهیر بن بشر (بشیر)»و «نعمان بن عمرو راسبی» در آنها نیست. و این امرصحیحی نیست که نام برخی از دشمنان امام حسین(ع) به عنوان شهید کربلا، کنار ضریح مطهر آن حضرت نصب شود اما نام برخی از شهدای کربلا نیاید!