راهیابی تحریف در منابع مورد وثوق اغلب عالمان دین

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
یکی دیگر از منابع تاریخ عاشورا کتاب «شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار» است. این کتاب در موضوع تاریخ حیات ائمه اطهار(ع) از امیرالمؤمنین(ع) تا پایان زندگی امام صادق(ع) نگاشته شده و مؤلف آن، قاضی نعمان مغربی (م ۳۶۳ ق) است. وی ابتدا از پیروان مذهب مالکی بوده سپس به آیین اسماعیلیه گراییده است. البته بسیاری از عالمان شیعی و برخی از شرح‌حال‌نویسان غیرشیعی، او را شیعه امامی دانسته‌ و دلیل کتمان تشیعش را خوف از دولت فاطمی واز روی تقیه گفته‌اند و به نوشته‌های قاضی نعمان، از امامان پس از امام صادق(ع) که با کنیه‌های مشترک یاد شده، استناد کرده‌اند. اما قاضی نعمان تمیمی در نوشته‌هایش ضمن شرح اخبار دوران امام صادق(ع) تصریح کرده که اسماعیلی است. حتی گاهی ردیه‌هایی بر امامیه نوشته و صراحتاً گفته بر مذهب اسماعیلیه است. این کتاب از آثار کهن در زندگی امامان شیعه، بخصوص امیر مؤمنان علی(ع) به شمار می‌رود که با توجه به اشتراک عقیده مؤلف تا امام ششم، مباحثی که در آن آمده کاملاً با روایات شیعه امامیه مطابقت دارد.
روش قاضی نعمان در تألیف کتاب، روایی است و سلسله اسناد خود را کامل آورده است. راویان وی همان راویان سایر محدثین شیعی - امامی است. چنانکه اصل روایات و مطالب این کتاب درباره اهل بیت و فضائل آنان، همانند سایر روایات امامیه است. حتی در بخش آخر کتاب «شرح الاخبار» که به موضوع مهدی پرداخته شده روایات امامیه درباره مهدی نقل شده، لیکن مؤلف با هدف برداشت خاص از این روایات، آنها را نقل می‌کند به گونه‌ای که تا مدت‌ها پیش، کسی به اسماعیلی بودن قاضی نعمان اطمینان نداشت.
این کتاب از شانزده جزء تشکیل شده که در ترتیب این اجزا قدری آشفتگی وجود دارد و مؤلف یک مطلب را در اجزای مختلف پراکنده است. مثلاً در جزء نخست احادیثی از پیامبراکرم(ص) در فضیلت حضرت علی(ع) آورده ولی حدیث سد‌الابواب در همین موضوع را در جزء هفتم نقل کرده است. مؤلف روایات را پیوسته و بدون عنوان‌دهی و تبویب در کنار هم آورده و محققین پس از وی عناوینی را جهت تنظیم ابواب و اجزاء به سلیقه خود برگزیده‌اند. وی در جزء دوازدهم و سیزدهم پیرامون واقعه عاشورا مطالبی را آورده وبه تاریخ واقعه کربلا پرداخته است.  شرح‌الاخبار یکی از منابع اصلی حدیث و تاریخ شیعه به شمار می‌رود که عالمان قدیم و جدید به نقل‌های کتاب تکیه کرده و به آن اعتماد کرده‌اند. نقل اخبار غدیر از کتاب «الولایة طبری» که اکنون در دست نیست، بر اهمیت این اثر می‌افزاید.
به همین قیاس روایات مربوط به عاشورای حسینی(ع) که در این کتاب آمده مورد وثوق تعدادی از عالمان دین قرار دارد. قاضی نعمان بن محمد در این اثر خود بیش از ۵۰ روایت درباره حادثه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و وقایع پس از آن را نقل کرده است. وی در سبک نگارش ابتدا روایاتی را نقل کرده که مربوط به اصل شهادت امام حسین(ع) است. سپس به بیان سیر حرکت آن حضرت(ع) از مدینه تا کربلا، شهادت مسلم در کوفه، مواجهه و شهادت حضرت و وقایع پس از آن، همچون اسارت اهل بیت(ع) و مجلس ابن زیاد و یزید پرداخته است. او درباره اینکه آیا حضرت علی اکبر، همان امام سجاد(ع) بوده یا خیر، دو قول، نقل کرده و نیز در اینکه تعداد اصحاب امام(ع) ۷۲ نفر بوده یا کمتر، دو احتمال مطرح کرده است. معرفی اسامی شهدای اهل بیت(ع) از بخش‌های دیگر گزارش‌های او در مقتل است. نقلیات وی معمولاً مستند است. اما به این صورت که بخشی از سند را نقل، و بقیه را به استناد راوی وا می‌گذارد.
بخش تاریخ عاشورای کتاب شرح‌الأخبار قاضی نعمان که به صورت مقتل نگارش یافته از جمله منابع قدیمی است که همچون دیگر کتب تاریخی و روایی از هجمه تحریفات عاشورایی مصون نمانده است. به طوری که مخاطبان را در برخی از حوادث مربوط به جریان عاشورا در تردید می‌افکند. حتی در برخی موارد شیعه را تحت تأثیر اعتقاداتی خاص معرفی می‌کند. به گونه‌ای که برخی از مخالفان با استناد به مطالب وی، شیعیان را پیرو عقاید خرافی دانسته‌اند. این مقتل در برخی موارد با وقایع مسلم و یا روایات تاریخی ناسازگار است و در مواردی شأن امام معصوم و سیمای تابناک معصومان(ع) راخدشه دار کرده و پایه و اساسی برای نقل در قرن‌های بعد شده است.