انزوای مجازی

اکرم رضایی‌ثانی
خبرنگار
یوسف نوری وزیر آموزش و پرورش طی روزهای گذشته نسبت به مسئولیت اجتماعی افراد و دستگاه‌ها در قبال آسیب‌های اجتماعی که در بستر مجازی می‌تواند دانش‌آموزان را که گروه حساس سنی کودک و نوجوان هستند تهدید کنند، تأکید داشته است. به گفته وی، در حوزه آسیب‌های اجتماعی همه دستگاه‌ها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها باید احساس مسئولیت کنند، زیرا دانش‌آموزان فرزندان ما و شما هستند و سایر دستگاه‌ها هم نباید خود را کنار بکشند و باید به‌صورت جهادی وارد شوند و مسئولیت و کارها را برعهده بگیرند. به طور قطع پرداخت به این مسأله به علت وجود آسیب‌ها و اختلال‌های ناشی از زیاد سپری کردن اوقات در فضای مجازی بوده که از پیش فکری برای آن نشده است. از این‌رو آموزش به کودکان، نوجوانان، جوانان و خانواده‌های آنها در مواجهه با گزندهای فضای مجازی از ضرورت‌هاست، البته که با گذشت دو سال استفاده مداوم از فضای مجازی لطمه‌های نگران‌کننده قطعاً تا به امروز به دانش‌آموزان وارد شده که در ادامه به برخی از این آسیب‌ها می‌پردازیم؛

دفتر امور تربیتی، مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش زمستان سال گذشته از موارد ناشی از استفاده طولانی مدت دانش‌آموزان از فضای مجازی خبر دادند. از اهم این موارد می‌توان به افسردگی و انزوای ناشی از استفاده مکرر از اینترنت، علاقه‌مندی به تنهایی و انزوا، از میان بردن خویشتنداری، آسیب‌های روان شناختی و اخلاقی، اعتیاد به اینترنت، انزوای اجتماعی، اتلاف وقت، خشونت رفتاری، خشم اینترنتی، کاهش ارتباطات خانوادگی، تغییر الگوی تعامل بین والدین و فرزندان، دسترسی آسان به منابع غیراخلاقی، تضعیف باورهای دینی و القای شبهات فکری اشاره کرد. نادر قلم‌بر کارشناس ارشد روان شناسی و مشاور خانواده و مدرس دانشگاه درباره هنجارهایی از جمله اختلال هویتی ناشی از استفاده دو سال مداوم کودکان و نوجوانان از فضای مجازی به «ایران» می‌گوید: اختلال شخصیت یک مقدار با هنجارهای جامعه و معیارهای فرهنگی متفاوت است از این‌رو است که وقتی تجارت شخصیتی، شناختی و رفتاری متفاوتی بروز پیدا می‌کند می‌گوییم اختلال شخصیتی رخ داده است. می‌توان گفت شروع آن هم از نوجوانی و جوانی است و ممکن است در طول زمان تثبیت یابد. مسلماً استفاده زیاد از اینترنت و فضای مجازی در تمام جوامع است زیرا طبیعتاً افراد دوست دارند که فعالیت فرهنگی، ورزشی و اجتماعی داشته باشند و در کنار آن ساعت اندکی مطابق نُرم جامعه در فضای مجازی باشند. مسلماً وقتی کلاس‌ها مجازی می‌شود ارتباطات اجتماعی دانش‌آموزان محدود خواهد شد و  وابستگی به ارتباطات اجتماعی در فضای مجازی، گوشی و تبلت مسلماً یک تأثیری روی شخصیت افراد می‌گذارد.
ذهن نوجوانان متأثر از فضای مجازی است
وی در پاسخ به این سؤال که چطور می‌توان در دانش‌آموزان کنترل کرد که در ساعت مشخصی از گوشی موبایل و تبلت استفاده کنند؟ بیان می‌کند: کنترل این مسأله برای افراد بالای ۱۲ سال به گونه‌ای است که هر کاری کنید، او راهش را پیدا می‌کند و هرجایی را جست‌و‌جو می‌کنند. فضایی که در جامعه ما وجود دارد در گوشی‌های موبایل نیز هست. مسلماً یک فرد نوجوان ذهنش در مواجهه با این مسائل بهم می‌ریزد و ناخودآگاه روی روحیه و شخصیت او تأثیر می‌گذارد، در نهایت همین تبدیل به آسیب می‌شود. اگر ما می‌خواهیم به دانش‌آموزان کمک کنیم باید بعد از گذشت دو سال کرونا ببینیم آیا می‌توانیم فضای بهتری را برای فرزندانمان فراهم کنیم؟ آیا می‌توان مدارس را شاد کرد و فضای تفریحی و ورزشی تشکیل داد؟ آیا امکانات اقتصادی همه خانواده‌ها این اجازه را به آنها می‌دهد؟ این‌طور نیست. به هر حال اگر ما قصد داریم از این مسأله جلوگیری کنیم باید یک چیزی را جایگزین آن کنیم. حالا اگر آموزش و پرورش به‌عنوان یک رکن یا وزارتخانه‌های دیگر می‌خواهند کاری انجام بدهند باید بدانند چگونه می‌توان برای دانش‌آموزان فضاها و شرایط لازم را ایجاد کرد تا آنها کمتر به فضای مجازی روی بیاورند. خیلی از خانواده‌ها گوشی را از دانش‌آموز می‌گیرند، اینترنت را هم قطع می‌کنند ولی این مقاومت یک جایی شکسته می‌شود.
وی تأکید می‌کند: والدین دوست دارند با فرزندان خود کار کنند زیرا فرزندان عزیزترین افراد آنها هستند. ۹۰ درصد والدین سالم تمام تلاش خود را برای فرزندانشان می‌کنند، درست است که باید به فکر زندگی و تفریح خودشان هم باشند اما نباید فرزندانشان را رها کنند. اکنون مسأله طلاق هم در کنار این مشکلات قرار گرفته است، پیش از اینها طلاق کمتر و خانواده‌ها منسجم‌تر بود. اکنون خانواده‌ها به خاطر داشتن یک یا نهایتاً دو فرزند تک هسته‌ای شده‌اند و اغلب پدر و مادرها کار می‌کنند. در عین حال چند درصد از پدر و مادرها می‌توانند فرزند خود را به مهد بفرستند یا چقدر می‌توانند مربی خصوصی بگیرند یا چقدر می‌توانند فرزندشان را نزد پدربزرگ و مادربزرگ بگذارند؟ همه اینها با هم دخیل است، باید ما از شعار بیرون بیاییم و بسم‌الله بگوییم. کودکان دوست دارند لذت ببرند و تفریح کنند. کودکان ما دو سال است که خوردند و خوابیدند و دچار اضافه وزن شدند. یکی از معضلات آموزش و پرورش و وزارت بهداشت همین چاقی بچه‌ها است.
خیلی از خانواده‌ها درآمدشان به آن حد نیست که به فرزند زیاد رسیدگی کنند
وی در پاسخ به این پرسش که «نداشتن الگو و کوچک شدن دایره دوستان چقدر بر تنهایی دانش‌آموزان تأثیر دارد؟» بیان می‌کند: در حال حاضر شیوه و سیستم تربیتی خانواده‌ها تغییر کرده است، خانواده‌ها قبلاً 4 ، 5 و حتی بیشتر فرزند داشتند اما اکنون اینگونه نیست زیرا خانواده‌ها می‌خواهند به فرزندشان همه چیز بدهند. قدیم‌تر‌ها بچه‌ها خودشان تلاش زیادی می‌کردند و حتی با اشتغال‌هایی که در تابستان داشتند درآمد کسب می‌کردند، مثلاً کودکان و نوجوانان در آن زمان در فصل تابستان رشد اجتماعی داشتند. جمعیت کشور ما ناگهان از ۳۵ میلیون به ۸۵ میلیون رسید، آیا امکانات کشور ما به میزان جمعیت افزایش پیدا کرده است؟ خیلی از خانواده‌ها درآمدشان به آن حد نیست که به فرزند زیاد رسیدگی کنند. وقتی پدر و مادر دو شیفت سرکار می‌روند و کنار فرزند نیستند همین منجر می‌شود که مسلماً کودکان تنها شده و دوستان خیالی داشته باشند یا حتی در اینترنت دوست پیدا کنند. در هر صورت ریشه مشکلات عوامل مختلفی دارد.
وی درباره اینکه پیشنهاد شما به‌عنوان راه‌حل برای این مسأله چیست، نیز می‌گوید: باید آموزش و پرورش تقویت شود، باید علاوه‌بر فضای آموزشی فضای تفریحی، ورزشی و ارتباطی داشته باشیم. متأسفانه ما فقط می‌خواهیم ذهن فرزندان خود را پر کنیم. ابعاد آموزشی خوب است اما دانش‌آموز را خسته می‌کند پس آنها به سرگرمی‌های دیگری هم نیاز دارند. سرمایه‌گذاری باید به مدارس بیاید یعنی به مدارس جور دیگری نگاه کنیم و در واقع عملکرد مدارس به گونه‌ای باشد که وقتی بچه‌ها وارد آن می‌شوند لذت ببرند که ارتباط مؤثری دارند. اکنون خیلی از مادران هم سرپرست خانوار هستند و به علت حجم کار زیاد خسته می‌شوند و دیگر وقت رسیدگی به فرزند خود را ندارند. این موضوع در خانواده هایی که وضع اقتصادی خوبی دارند به نوعی دیگر وجود دارد برخی از آنها فرزند خود را رها کردند زیرا اختلافات خانوادگی دارند. پس ما باید نظام خانواده را تقویت کنیم. نظام خانواده نیز با آموزش‌ها و امکانات خوب تقویت خواهد شد. به این شکل که مردم باید بتوانند با یک کار مناسب به حداقل‌های خود برسند به هر حال فشارهای اقتصادی تأثیر دارد. همچنین دنیای عظیم اینترنت و فضای مجازی توقع فرزندان را بالا برده است. یک زمان وقتی به کودکی دوچرخه می‌دادند به همان راضی بود اما اکنون دوچرخه کودکان را ارضا نمی‌کند و بیشتر توقع دارند.
توقع غیرمنطقی نوجوانان از والدین
موضوع دیگر این روزها که والدین از آن  گلایه دارند توقع غیرمعقول فرزندان است. این روانشناس در این باره می‌گوید: اگر بچه‌ای لجبازی و پافشاری کرد باید قاطعانه مقابل او بایستند و با توجه به سن‌شان توضیحات لازم را به فرزند خود بدهند. بعضاً فردی هست که ۳۵ساله است، کار ندارد ازدواج نکرده و هنوز توقع دارد که خانواده هزینه اش را بدهد. اگر امکاناتی که برای فرزندان تأمین کرده یا اسباب بازی‌هایی که برای آنها تهیه می کنیم و تفریحاتی که می بریم بیش از اندازه باشد توقعشان بالا می رود. در مدارس غیرانتفاعی اگر آمار بگیرید خیلی از خانواده‌های متوسط فرزندانشان را به این مدارس می‌فرستند ولی خیلی از سرمایه‌گذاران یا بازاری‌ها فرزندانشان را به مدارس غیردولتی نمی‌فرستند و فرزند را در مدرسه عادی می‌گذارند، زیرا معتقدند بچه‌ها باید قدر زندگی و پول را بدانند و خودشان درس بخوانند و تلاش کنند. بچه‌ها باید از همان سن کم خودشان تلاش کنند و مسئولیت‌پذیری را یاد بگیرند. یک قسمتی از کار منزل را آنها انجام دهند. مثلاً اگر بابت نمره بیست یک دانش‌آموز برای بار اول و دوم جایزه دادیم در دفعات بعدی دیگر حریف او نمی‌شویم. وقتی یک رفتار اشتباه تثبیت شد، با قهر و گریه کردن، حمله، توهین و… از سوی فرد مواجه می‌شویم تا آنها حقشان را بگیرند.  اگر امکانات هم زیاد داریم اما به اندازه در اختیار آنها بگذاریم.
اگر به موضوع اصلی بازگردیم بحث انزوا و تنهایی ناشی از فضای مجازی در کودکان است. نادر قلم‌بر می‌گوید: مسلماً فضای مجازی باعث ارتباطات کمی با سایرین می شود و افراد دیگر نمی‌توانند براحتی اشتباهات خود را بپذیرند و فکر می‌کنند هرچه خودشان می‌گویند درست است، وقتی فرد ارتباطش کم باشد محور خود اوست تا دیگران. در صورتی که در داد و ستد‌های اجتماعی و ارتباط با دیگران فرد به ضعف‌های خودش پی می‌برد. بچه‌ها در ارتباطات باید یاد بگیرند که به بزرگتر‌ها احترام بگذارند و به دیگران محبت کنند. ما باید سریع‌تر نسبت به این مسأله اقدام کنیم تا اگر علائم جدیدی از کرونا مجدداً مشاهده شد بتوانیم فضای اجتماعی را طوری طراحی کنیم که تعامل اجتماعی بچه‌ها با هم قطع نشود. فضای مجازی را باید کم رنگ کنیم و ساعت محدودی را به فرزند خود گوشی دهیم. یک زمانی باید ناگهانی این ارتباط و انزوا را قطع کرد و یک زمانی می‌توان طی دو ساعت متفاوت به او تبلت دهیم یا 6 ساعت را به ۵ ساعت یا ۴ ساعت را به ۳ ساعت برسانیم. البته باید به‌عنوان جایگزین چیزی به کودک داد اینکه فقط تبلت را از او بگیریم و بگوییم برای خودش استراحت کند خیلی جوابگو نیست و باید یک جایگزین سرگرم کننده برای کودک در نظر بگیریم.
 تعاملات اجتماعی کمتر در کودکان و نوجوانان، آسیب‌پذیری روانی بیشتر
عباس فرجی روانشناس و کارشناس حوزه آموزش‌وپرورش در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره ضرورت تعاملات اجتماعی و خطرات تنهایی‌های طولانی می‌گوید: تعاملات اجتماعی یک نیاز حیاتی برای کودکان و نوجوانان محسوب می‌شود و دور ماندن از این تعاملات در درازمدت می‌تواند این نیاز را به خطر بیندازد. به طور مثال در یک بررسی در سال ۲۰۱۴ نشان داده شده که انزوای اجتماعی رابطه مستقیمی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان دارد یعنی هرچه دانش‌آموزان تعاملات اجتماعی کمتری را تجربه کنند عملکرد تحصیلی پایین‌تری خواهند داشت و شانس بروز اختلالات روان‌پریشانه در آنها در بزرگسالی افزایش خواهد یافت. در یک مطالعه دیگر در سال ۲۰۱۰ نشان داده شده که انزوای اجتماعی در کودکان افزایش سطوح مختلفی از اضطراب و استرس در بزرگسالی را به همراه داشته است.
وی ادامه می‌دهد: این موضوع همان زنگ خطری است که بسیاری از پزشکان در شروع همه‌گیری کرونا نیز به صدا درآوردند یعنی خود مراقبتی بیش از حد و از بین بردن همه میکروب‌ها باعث تنبل شدن سیستم ایمنی بدن می‌شود و این بیم می‌رود که در آینده در مقابل کمترین تهدید یک عامل بیماری‌زا علائم بیماری‌زایی بیشتری مشاهده شود. در حوزه روان هم این موضوع مصداق دارد یعنی هرچه تعاملات اجتماعی کمتری در کودکان و نوجوانان داشته باشیم آسیب‌پذیری روانی بیشتری در مواجهه با موقعیت‌های اضطراب‌زا در بزرگسالی مشاهده خواهیم کرد. از نظر فیزیولوژیکی نیز انزوای اجتماعی تأثیر مستقیمی روی عملکرد رشدی مغز داشته است. مثلاً در یک بررسی روی موش‌ها و میمون‌های جوان نشان داده شده آن دسته از موش‌ها و میمون‌هایی که انزوای اجتماعی بیشتری تجربه کرده‌اند عملکرد مغزی ضعیف‌تری نسبت به سایر موش‌ها و میمون‌ها داشتند.
وی با تأکید بر لزوم ارتباط با گروه همسالان می‌گوید: در نظر داشته باشید کودکان و نوجوانان نیازهای روانی خود را فقط از خانواده تأمین نمی‌کنند بلکه آنها این نیازها را از گروه همسالان خود نیز تأمین می‌کنند. در یک مطالعه که در سال ۲۰۱۰ توسط روتنبرگ و همکارانش صورت گرفته نشان داده شده در نوجوانان و جوانان دوری ناشی از خانواده کمتر از دوری گروه همسالان علایم افسردگی را به همراه داشته است. یعنی اگر گروه همسالان فردی را در میان خود نپذیرند بیشتر تجربی افسردگی در فرد بروز می‌کند تا خانواده، به خاطر همین تأکید می‌شود گروه همسالان را با چیز دیگری نمی‌توان جایگزین کرد. جان کاچیوپو مدیر مرکز علوم اعصاب شناختی و اجتماعی دانشگاه شیکاگو معتقد است انزوا و تنهایی چه ادراکی باشد چه عینی در هر دو صورت به کودک و نوجوان آسیب جدی می‌زند به این صورت که فرد چه در موقعیت‌های تنهایی قرار بگیرد و چه تصور ادراکی از تنهایی داشته باشد در هر دو صورت اختلال جدی در عملکرد‌های رفتاری و شناختی خود خواهد داشت. پس لازم است خانواده اجازه دهند که کودکان و نوجوانانشان در تعامل با گروه همسالان باشند.
نکته مهم این است که فضای آموزشی ما در این زمینه سکوت کرده و معلمان ما دیگر مانند سابق الگوی تربیتی نیستند.  به نظرم در این زمینه هم خانواده‌ها و هم معلمان آگاهی و اطلاعات زیادی نداشتند و ترس ناشی از کرونا به خاطر پیامدهای جسمانی موجب شد که ابعاد روانی این همه‌گیری کمتر مورد توجه قرار بگیرد، در حالی که تبعات روانی این همه‌گیری هم بلندمدت‌تر و هم دردناک‌تر خواهد بود و سال‌های زیادی به همراه فرد باقی خواهد ماند. به شخصه به‌عنوان یک روان شناس و مشاور که سر و کارم با کودکان و نوجوانان است بارها در همان ماه‌های اولیه این همه‌گیری در ایران در خصوص پیامد‌های روانی این بیماری هشدار‌های زیادی داده‌ام اما همیشه اولویت روی سلامت جسمی و تحصیلی دانش‌آموزان بوده است. 
اکنون هم که شاهد بازگشایی مدارس هستیم باز مسأله روان مغفول واقع شده و تمرکز آموزش و پرورش روی مسائل آموزشی است یعنی به این دلیل مدارس بازگشایی شده‌اند که سطح تحصیلی دانش‌آموزان به خطر افتاده است نه سطح روانی آنها لذا این موضوع حائز اهمیت است که رسانه‌ها بر این جنبه از همه‌گیری کووید ۱۹ تمرکز و توجه بیشتری داشته باشند تا  جامعه موضوع روان کودکان و نوجوانان برایش با اهمیت جلوه کند،چرا که همان‌طور که پیشتر توضیح دادم آسیب‌های روانی اثرات بلندمدت‌تری روی عملکرد اجتماعی و رفتاری هر فردی می‌تواند داشته باشد. مدعای کلام من این می‌تواند باشد که این روزها شاهد افزایش مراجعات توسط خانواده‌ها و دانش‌آموزان به مراکز مشاوره روان شناختی هستیم که مستقیماً روی عملکرد تحصیلی و جسمی کودکان  و نوجوانان اثر گذاشته است.
این کارشناس تربیتی در پایان می‌گوید: هر جامعه‌ای به لحاظ روانی در این همه‌گیری آسیب‌های مخصوص خود را دیده است شایع‌ترین آسیبی که در تمام دنیا گزارش شده و افسردگی و اضطراب در کودکان و نوجوانان است لذا من توصیه می‌کنم وزارت آموزش و پرورش در این خصوص یک مطالعه جامع انجام دهد تا اطلس آسیب‌های روانی ناشی از همه‌گیری کووید ۱۹ در ایران استخراج شود تا بشود متناسب با آن جامعه روان شناسی و مشاوره را بسیج کرد تا آگاهی‌های عمومی را در این خصوص افزایش دهیم. این موضوع بسیار فوریت دارد چراکه آسیب‌های روانی چنانچه زود درمان نشود می‌تواند حاد شود و فرایند درمان را سخت‌تر کند.

نیم نگاه 
​​​​​​​نادر قلم‌بر: بعضاً فردی هست که ۳۵ساله است، کار ندارد ازدواج نکرده و هنوز توقع دارد که خانواده هزینه آن را بدهد. ما اگر فرزندانمان حتی از همان شش ماهگی یا یک سالگی امکاناتی که برای آنها تأمین کرده یا اسباب بازی‌هایی که برای آنها تهیه می کنیم و تفریحاتی که می بریم اگر اندازه نباشد توقعشان بالا می رود
عباس فرجی: هرچه دانش‌آموزان تعاملات اجتماعی کمتری را تجربه کنند عملکرد تحصیلی پایین‌تری خواهند داشت و شانس بروز اختلالات روان‌پریشانه در آنها در بزرگسالی افزایش خواهد یافت. در یک مطالعه دیگر در سال ۲۰۱۰ نشان داده شده که انزوای اجتماعی در کودکان، افزایش سطوح مختلفی از اضطراب و استرس در بزرگسالی را به همراه داشته است