تکرارهای اجباری که زندگی را مختل می‌‌کند

آزاده سهرابی
روانشناس
وسواس چه از نوع فکری چه به صورت عملی بسیار برای فردی که آن را تجربه می‌‌کند آزاردهنده است. اما باید بدانیم در همین محدوده وسواس ما با دو مدل کاملاً متفاوت از اختلال روبه‌رو هستیم. گاهی فرد به اختلال وسواس فکری و عملی دچار است و گاهی دچار اختلال شخصیت وسواسی است.
وقتی ما شاهد حضور وسواس‌ها و اجبارها باشیم (یک یا هر دو) یعنی فرد دچار اختلال وسواس فکری و عملی است. افکار، امیال یا تصاویر ذهنی مداوم و تکراری که فرد در دوره‌ای از ناراحتی آن‌ها را به شکل مزاحم تجربه می‌‌کند و باعث استرس یا ترس شدید او می‌‌شود از یک سمت و تلاش فرد برای اینکه آنها را سرکوب کند یا با فکر و کار دیگری آن را بی اثر کند (مثل شست وشوی دست‌ها یا تکرار واژه‌ها در سکوت) او را اذیت می‌‌کند. این فرایند بسیار عموماً وقت‌گیر است و باعث رنج فرد و کاهش عملکرد او می‌‌شود. نکته این است که در این اختلال فرد می‌‌داند که مثلاً دستی که دقایقی قبل شسته تمیز است اما برای کاهش استرس مجبور است دوباره دست‌هایش را بشوید در غیر این صورت اضطراب زیادی را تجربه می‌‌کند. اما در اختلال وسواس فکر – عملی این بینش وجود ندارد و فرد باور راسخی دارد که دست‌هایش کثیف است! هر چند در اختلال وسواس فکری و عملی هم بینش فرد می‌‌تواند از خوب تا ضعیف باشد اما او در مقابل درمانگر متقاعد می‌‌شود که آن را تغییر دهد.
شخصیت وسواسی اما با نظم، کنترل و کمال‌گرایی شدید شناخته می‌‌شود. خیلی‌ها وقتی یک آدم بسیار دقیق و منظم می‌‌بینند، از رفتارش خوششان می‌‌آید. حتی ممکن است تلاش کنند مانند او باشند. اما باید بدانیم که بین نظم و دقیق بودن و اختلال شخصیت وسواسی اجباری مرز بسیار باریکی وجود دارد. این افراد ویژگی‌های دیگری هم دارند. مثلاً ذهنش به جزئیات، قواعد، فهرست‌ها، ترتیب،‌ سازمان یافتگی، یا برنامه‌ها و جدول زمانی امور به قدری مشغول باشد که رشته اصلی امور را از دست بدهد یا به قدری کمال‌طلبی از خود نشان دهد که نتواند تکلیف محول شده را به اتمام برساند (مثلاً نتواند طرحی را به طور کامل اجرا کند و به پایان برساند،‌ چون ملاک‌های بیش از حد دقیقش، قابل پیاده کردن نیستند. 
یا بیش از حد باوجدان، ‌اخلاقی و تقواپیشه باشد و در مورد مسائل اخلاقی و ارزشی به هیچ وجه انعطاف نشان ندهد.
 
چی ببینیم؟
هوانورد
فیلم هوانورد به کارگردانی مارتین اسکورسیزی نمونه خوبی از وجود یک شخصیت با اختلال وسواسی- جبری است. شخصیت اصلی فیلم با بازی دی‌کاپریو کسی است که به دلیل داشتن مادری بدبین دنیا را جای امنی نمی‌بیند. جمله مادر به کودکی‌های این شخصیت که «تو در امان نیستی» از ترس این کودک یک کمال طلبی بیمارگونه به وجود می‌‌آید. او می‌‌خواهد در حرفه‌اش به رکوردزنی ماندگاری برسد. این شخصیت به کرات در فیلم برای اینکه از دست افکار مزاحمش خلاص شود که مثلاً به یک بیماری واگیردار مبتلا شود، شروع به دست شستن می‌‌کند. او بسیار کمال طلب است و از دیدن هر چیز کثیفی آزار می‌‌بیند و تمرکزش را از بین می‌‌برد. حتی زمانی که نامزدش او را ترک می‌‌کند‌ هاوارد تمام لباس‌هایش را می‌‌سوزاند. او در سراسر فیلم نشان می‌‌دهد تمایل دارد که با آداب خاصی غذا بخورد.
دیدن این فیلم به‌خوبی می‌‌تواند ویژگی‌های یک شخصیت با اختلال وسواس فکری عملی را نشان دهد. حتی ریشه‌ها را هم هر چند کوتاه نشان می‌‌دهد. ما در فیلم می‌‌بینیم که مادر او که فرزند دیگری ندارد به‌شدت خودش را درگیر فرزندش کرده است و دائماً در مورد هر جنبه از سلامتی پسرش نگران است. هیوز به‌شدت با غیبت پدر روبه‌رو بود و روابط دوستانه کمی هم داشت، به همین دلیل تأثیر مادرش بر او بسیار زیاد بود. او گاهی آنقدر دچار این وسواس می‌‌شود که زندگی‌اش دچار ناکارآمدی می‌‌شود.