تأثیر منفی کاهش فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بر پژوهش‌های دانش بنیان

موضوع کاهش دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاهی از جمله تربیت مدرس که مختص دانشجویان تحصیلات تکمیلی است محسوس‌تر است. فرهاد دانشجو رئیس دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره اهمیت دوره‌های تحصیلات تکمیلی می‌گوید: «در جامعه امروز ما یک باور عمده وجود که البته این باور نیز به علت شرایط جامعه جهانی یک باور درست تلقی می‌شود. آن باور این است که هرچه تحصیلات یک شخص بالاتر باشد علم او افزایش پیدا می‌کند و هر میزان که علم افزایش پیدا کند قدرت تحلیل، تجزیه و تفسیر مطالب افزایش پیدا می‌کند، بنابراین هرچه این قدرت بالاتر برود آگاهی‌ و علم نیز در پی آن افزایش می‌یابد.»
رئیس دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به ارتباط فرهیختگی با تحصیلات تکمیلی بیان می‌کند: «این چرخه علم، افزایش آگاهی و دانایی هرچه بیشتر شود فرهیختگی در جامعه و رضایتمندی علمی به مراتب در همان جامعه افزایش خواهد یافت. به تعبیر دیگر هر چه سطح علمی و دانسته‌های یک فرد بالا برود نوع خواسته‌ها و تعامل افراد در جامعه با یکدیگر و حکومت علمی‌تر می‌شود. البته ما در اینجا مسأله اشتغال در تحصیلات تکمیلی را مورد بررسی قرار نمی‌دهیم و فقط بحث اهمیت افزایش علم و سطح تحصیلات را بیان می‌کنیم.»
دانشجو با بیان اینکه بعضاً تفکر مردم ایران بر این است که هرکس تحصیلات بیشتری دارد حتماً شخص فرهیخته‌ای است، می‌گوید: «به نظر من جدای از اینکه این افراد، شاغل هستند یا نیستند، ما ایرانی‌ها از این بُعد هم به این قضیه می‌نگریم و فکر می‌کنیم هر کس علمش بیشتر باشد حتماً فرهیخته‌تر است، البته که به طور عقلانی همین‌طور هم می‌شود. بعضاً افرادی هستند که حتی وقتی شغل مورد نظر خود را پیدا می‌کنند باز هم درخواست اینکه بخواهند از نظر علمی تقویت شوند همواره از سوی آنها در جامعه مطرح بوده است، به این دلیل که یک‌‌ شأن و منزلت پیدا می‌کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «بر همین استناد است که در جامعه اغلب مشاهده می‌شود، شئونات اجتماعی فردی که دارای مدرک لیسانس است با شخصی که مدرک دیپلم دارد متفاوت است. گرچه امکان دارد که درآمدهایشان خیلی به موضوع تحصیلات ربطی نداشته باشد.»
رئیس دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این سؤال که بنابراین می‌توان گفت سطح تحصیلات بر کیفیت زندگی در جامعه ما تأثیر دارد، توضیح می‌دهد: «در هر صورت اینکه تعاملات روی یک ریل علمی حرکت کند مهم است. وقتی فردی نداند مشکلات جامعه‌اش چیست، ممکن است خواسته‌های متفاوتی داشته باشد. مثلاً این مطالبه را داشته باشد که افراد در فلان کشور ماهی فلان قدر حقوق می‌گیرند ولی چرا ما حقوق‌مان این میزان نیست؟ اما زمانی که موضوعات از نظر علمی بررسی شود و بداند مشکلات اقتصادی حتی می‌تواند به بحث اوکراین و حمله روسیه نیز مربوط شود، قطعاً با این مسأله برخورد منطقی‌تری خواهد داشت، زیرا اکنون دنیا مانند سه ماه قبل نیست.»
وی با اشاره به اینکه مردم یک جامعه با افزایش علم و آگاهی، حقیقت تغییرات را بهتر درک خواهند کرد، می‌گوید: «بنابراین هرچه علم جامعه بالاتر برود در حقیقت مردم بهتر متوجه می‌شوند که شرایط تغییر کرده است. به‌عنوان مثال در حال حاضر میزان گندم در کشور کاهش یافته یا شاید هم به حداقل رسیده است، در حالی که این مشکل صرفاً برای کشور ما نیست بلکه اقصی نقاط دنیا درگیر مسأله کاهش گندم شده‌اند، زیرا اوکراین یکی از صادرکنندگان گندم بوده و خیلی از نقاط دنیا با این مشکل مواجه شده‌اند.»
علم سطح صبر افراد را افزایش می‌دهد
دانشجو در ادامه خاطرنشان می‌کند: «به‌عنوان مثال وقتی که قیمت نفت بالا می‌رود به این معنی نیست که ایران یک کاری کرده است؛ بلکه ممکن است تغییرات به تعاملات بین‌المللی مربوط شود. در همه جای جهان همین است. صبر، تحمل و سعه صدر آدم‌ها با افزایش علم نافع بیشتر می‌شود؛ تأکید می‌کنم که علم باید نافع باشد و اصلاً منظورم مدرک نیست، زیرا بعضی وقت‌ها می‌بینیم برخی افراد از علم‌ بالایی برخوردار هستند ولی مدرک دکترا ندارند.»
رئیس دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این سؤال که آیا وضعیت فعلی جامعه هم به لحاظ اقتصادی و سیاسی موجب شده که متقاضیان مقطع تحصیلات تکمیلی کاهش یابد،‌ می‌گوید: «به طور کلی از چند سال پیش به این طرف میزان درخواست برای دوره‌های لیسانس و فوق‌لیسانس کمتر شده است و یکی از علل آن تقلیل رشد جمعیت است. در یک برهه‌ای، یک هجمه و یک موجی از نیروهای جوان آمدند، تحصیلات تکمیلی را طی کردند ولی اکنون بسیاری از خانواده‌ها نهایت یک یا دو فرزند دارند، بنابراین طبیعی است که به نسبت جمعیت، تقاضا نیز کاهش یابد. حتی اگر همه این افراد هم بخواهند دوره‌های تحصیلات تکمیلی را بگذرانند باز هم نسبت به جمعیت 10سال گذشته بسیار کمتر خواهد بود.»
وی با اشاره به سایر علت‌هایی که موجب کاهش آمار دانشجویان در تحصیلات تکمیلی می‌شود، توضیح می‌دهد: «علت دیگر این است که مشکلات اقتصادی موجب شده افراد  دنبال درآمد باشند، در هر صورت باید زندگی آنها مدیریت شود. لذا خیلی از آنها تصمیم می‌گیرند به جای ادامه تحصیل کار پیدا کنند و حتی بعضاً مواردی بوده که تحصیل را رها کردند و سراغ کار و اشتغال رفته‌اند.»
دانشجو درخصوص تمایل سایر کشورها به اشتغال در مقایسه به تحصیل می‌گوید: «در کشورهای دیگر مانند انگلیس و حتی اروپا بیشتر افراد به‌دنبال شغل بوده و برای کار ارزش بسزایی قائل هستند. از طرف دیگر به نظر می‌رسد از آنجا که اشتغال در جامعه کم است شاید جوان‌ها دیگر انتخاب اول‌شان این نباشد که ادامه تحصیل دهند؛ از این‌رو میزان متقاضیان تحصیلات تکمیلی در کشور کم شده است.»
رئیس دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این سؤال که مهاجرت و تمایل به تحصیل در خارج از کشور چقدر در کاهش آمار دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران مؤثر بوده است، تأکید می‌کند: «اینکه فردی در ایران برای ادامه تحصیل در مقطع تحصیلات تکمیلی پذیرفته نشود اما بتواند با توجه به شرایط مالی که دارد در دانشگاه دیگری در خارج از کشور درس بخواند، وجود دارد. اما فکر نمی‌کنم خروج از کشور صرفاً برای ادامه تحصیل باشد زیرا امکان ادامه تحصیل در کشور خیلی زیاد است و اگر کسی دنبال علم و دانش باشد چیزی که در خارج از کشور به او بدهند بیش از آنچه که داخل کشور به او می‌دهند، نیست.»
وی می‌افزاید: «خیلی از استادان و دانشجویان ما که در ایران هستند، در اینجا درس می‌خوانند و درس می‌دهند از استادان خارج از کشور هیچ چیزی کم ندارند. اما بحث جوانی و اشتیاق تجربه کردن در جوانان هم وجود دارد. برخی اگر موقعیت پیدا کنند می‌روند اما به طور کلی جوانان بیشتر دوست دارند طبق اشتیاقی که دارند، تجربه کسب کنند.»
اینکه چه میزان دانشگاه‌ها می‌توانند برای افزایش تعاملات با دستگاه ها برای دخالت دادن بیشتر دانشگاه ها در فرایندهای تصمیم‌گیری و حتی اشتغال سهم داشته باشند نیز دانشجو به امضای تفاهمنامه با دادستانی اشاره کرده و می‌گوید: «ما اخیراً جلسه‌ای را با دادستانی کل کشور آقای دکتر منتظری داشتیم که طی آن با دادستانی کل کشور برای چند مسأله خیلی مهم تفاهمنامه‌ای را امضا کردیم. یک مورد هیأت‌های اندیشه‌ورز بود که مشترکاً با آنها این تیم را داشته باشیم. این هیأت برای رسیدگی به مسائلی است که از نظر علمی می‌تواند قابل تحقیق و بررسی در سیستم قضایی باشد، سپس به سیستم دانشگاه راه می‌یابد تا روی آن کار علمی شود و مجدداً به سیستم قضایی برگردد.»
رئیس دانشگاه تربیت مدرس تأکید می‌کند: «یکی دیگر از اهداف ما برای این تفاهمنامه پیشگیری از جرم بود و یکی از محورهایی که برای آن تفاهمنامه امضا کردیم صیانت از حقوق عامه است. صیانت از حقوق عامه گرچه در قانون اساسی وجود داشته اما پیش‌تر در قوه قضائیه یک معاونت مستقل نداشته است و اکنون یک معاونت مستقل برای صیانت از حقوق عامه مطرح شده تا حقوق مردم در آن شرح داده شود. بر همین اساس دادستانی موظف است با دقت تمام از حقوق مردم دفاع کند.»
وی در پاسخ به این سؤال که پیش‌تر بر تعامل و همفکری دانشگاه با دولت تأکیدهایی بسیار شده بود، آیا امضای تفاهمنامه با دادستانی کشور در راستای تأکید دولت برای تعامل با دانشگاه‌ها است، توضیح می‌دهد: «به هر حال لازم است یک ارتباط بین سرویس‌های علمی از جمله دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها با مراکز و نهادهایی که نیاز به همفکری با آن سرویس علمی دارند برقرار شود.»
دانشجو ادامه می‌دهد: «این تعامل خیلی ربط دارد به اینکه دانشگاه‌ها ارتباطات را میسر کنند زیرا هر دو طرف باید به این ارتباط تمایل داشته باشند و باید آن سبک، سیاق و روش کار را بخوبی بدانند و خواستن صرف مطرح نیست. دانشگاه‌هایی از جمله تربیت مدرس که تجربه بیشتری در این کارها دارند؛ مشکل خاصی در ارتباطات نخواهند داشت. طی هشت ماهی که من در خدمت همکاران در دانشگاه تربیت مدرس بودم شاهد این قضیه هستم. در دانشگاه ما هم با وزارت نفت و برخی از کارخانه‌‌ها، پروژه‌های خوبی تعریف شده و کارها در حال انجام است. به نظر می‌رسد در حال حاضر رویکرد علمی مناسبی میان دانشگاه و بخش‌های مختلف وجود دارد.»
لازم به ذکر است، در عین حال که با کاهش جدی تقاضا برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی مواجه شده‌ایم، این موضوع، بحث پژوهش را که یکی از مکمل‌های اصلی دانش‌بنیان‌ها هستند تحت تأثیر قرار می‌دهد. از این‌رو وزارت علوم باید علاوه بر توجه به دوره‌ لیسانس در صدد تقویت دوره‌‎های تحصیلات تکمیلی باشد. البته که در مبحث معیشت، اشتغال و مهاجرت مسئولیتی متوجه وزارتخانه مذکور نیست.

نیم نگاه

رئیس دانشگاه تربیت مدرس: «به طور کلی از چند سال پیش به این طرف میزان درخواست برای دوره‌های لیسانس و فوق‌لیسانس کمتر شده است و یکی از علل آن تقلیل رشد جمعیت است. در یک برهه‌ای، یک هجمه و یک موجی از نیروهای جوان آمدند، تحصیلات تکمیلی را طی کردند ولی اکنون بسیاری از خانواده‌ها نهایت یک یا دو فرزند دارند، بنابراین طبیعی است که به نسبت جمعیت، تقاضا نیز کاهش یابد. حتی اگر همه این افراد هم بخواهند دوره‌های تحصیلات تکمیلی را بگذرانند باز هم نسبت به جمعیت 10سال گذشته بسیار کمتر خواهد بود.»