سیل غافلگیری

حمیده امینی‌فرد
خبرنگار

تهران در نیمه شب پنجشنبه یک شب تلخ استثنایی را پشت سر گذاشت. بارش رگباری باران، ششم مرداد ماه تابستان امسال را برای تهرانی‌ها هم به یک شب غافلگیرکننده تبدیل کرد! باران در عرض چند دقیقه، شمال، شمال غرب و شمال شرق پایتخت را در نوردید و آنچنان سیل‌آسا پیش رفت که خاطره چند سیل در 70 سال گذشته را برای اغلب ما تداعی کرد. هر چند حالا سیل در بیشتر نقاط کشور هشدار‌برانگیز است، ولی سیل در پایتخت در یک شب، ده‌ها نفر را به کام مرگ کشید. اگرچه فعلاً آمار فوتی‌ها برای سیل «امامزاده داوود» 8 نفر اعلام شده است، اما معلوم نیست اگر گل و لای این فاجعه کنار برود تا چند نفر دیگر به لیست دردناک فوتی‌های سیل کن اضافه خواهند شد! هنوز هم صدای ناله‌ها و جیغ و دادهای مردمی که در دام این سیل مرگبار افتاده بودند، در گوش بیشتر ما شنیده می‌شود، اما نباید یادمان برود که این غافلگیری چرا و چطور در این زمان رخ داده است! امامزاده داوود کن پیش از این هم چندین بار اسیر این سیلاب‌های غافلگیرانه شده بود، یک‌بار در 5 مرداد ماه 1333 سیل آمد، آب خیلی‌ها را با خود برد، جسد برخی‌ها حتی پیدا هم نشد...61 سال بعد در 28 تیرماه دوباره همین غافلگیری تکرار شد. ده‌ها نفر جانشان را از دست دادند و حتی معلوم نشد در نهایت چند جانباخته و مفقودی روی دستمان مانده است و حالا دوباره 7 سال بعد، بارش تابستانی حادثه‌ای را رقم می‌زند که جز اعلام آمار فوتی‌ها نمی‌توان با قاطعیت گفت ما از این سیل‌های تابستانی درس عبرت گرفته‌ایم!
 آن زمان هم اگرچه سازمان هواشناسی مدعی بود که بموقع هشدار داده، اما تقصیرها به گردن سازمان مدیریت بحران افتاد که بموقع وارد عمل نشده است. حالا، اما دوباره همان ماجرا تکرار شده است. با این تفاوت که این بار مردم مقصر شناخته شده‌اند. مسئولان می‌گویند که از طریق رسانه‌ها، هشدارهای لازم را داده‌اند و بنرهای هشدار هم در محل نصب شده تا مردم آگاه شوند، اما سؤال اصلی اینجاست، اگر قرار بود با بنر‌های محیطی و زیرنویس‌های تلویزیونی، کسی گوشش بدهکار شود، پس نقش سازمانی به نام مدیریت بحران برای جلوگیری از وقوع بحران چه می‌شود!؟ اگر سازمان هواشناسی بموقع هشدار سطح قرمز را اعلام کرده و سازمان مدیریت بحران هم بموقع وارد عمل شده است، چرا در ورودی‌ها منعی برای تردد افراد در منطقه نبود!؟
آمادگی کامل یا عدم آمادگی!
مرور اخبار و پیامک‌ها از سوی سازمان‌های مختلف نیز نشان می‌دهد، لااقل در تهران هیچ نهاد و سازمانی چند روز زودتر از وقوع سیل، اعلام خطر نکرده است! کما اینکه برخی از پیامک‌ها در روز وقوع سیل به صورت رندوم برای تعدادی از شهروندان ارسال شده و برخی دیگر هیچ پیامکی از سازمانی مثل «هلال احمر» و «مدیریت بحران» دریافت نکرده‌اند. البته سازمان هلال احمر و مدیریت بحران در رسانه‌ها اعلام آمادگی کرده‌اند، اما این آمادگی به صورت سراسری و کشوری بوده و صرفاً متوجه خطر شدید در تهران نبوده است. در این میان می‌توان به خبر آماده‌باش شهرداری منطقه 5 در 5 مرداد ماه اشاره کرد که مرتضی مرادی، معاون خدمات شهری و محیط زیست شهرداری این منطقه از شهروندان می‌خواهد تا در بستر و حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها مستقر نشوند! او اگرچه گفته از حدود 10 روز پیش در رود دره، کانال‌ها و مسیل‌هایی مثل دره فرحزاد، کانال شهید باکری، کانال میانرود، رود کن و دره زرنو، لایروبی‌ها شروع شده و تجهیزات مکانیزه و ماشین‌آلات سنگین لایروبی و نهرشویی هم آماده بوده است، اما احسان شریفی، شهردارمنطقه 5 در جای دیگری می‌گوید: «سرعت کار قابل قبول نیست. به این دلیل که امکان تخلیه گل‌ و‌ لای با ماشین‌های تخصصی در این منطقه وجود ندارد و این کار به صورت دستی در حال انجام است. به دلیل عرض کم خیابان‌های محله امامزاده داوود امکان تردد خودروهای تخصصی و بزرگ در این محدوده وجود ندارد.»! بنابراین معلوم نیست اساساً تجهیزات برای مقابله با سیل آماده بوده یا نبوده است و این سردرگمی در مواجهه با سیلی که پیش‌بینی شده از کجا آب می‌خورد؟
 به مدیریت یکپارچه نیاز داریم
از طرفی باید پرسید چرا در هشدار سطح نارنجی مرکز پیش‌بینی و مدیریت بحران هواشناسی که در تاریخ 5 مرداد اعلام شده، هیچ اثری از پیش‌بینی بارش سنگین برای تهران نیست!؟ اگرچه صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا، یک روز بعد در 6 مرداد گفته است که از اول مرداد هشدارهای قرمز و نارنجی برای وقوع سیلاب در امامزاده داوود داده شده، اما معلوم نیست چرا مدیریت بحران شهر تهران هیچ محدودیت و ممنوعیتی برای تردد در این منطقه اعمال نکرده است؟
کارشناسان محیط زیست می‌گویند، منشأ این بارندگی‌های شدید، باران‌های مونسون است که از شبه قاره هند می‌آید و غیرعادی هم نیست، اما این باران‌ها به جای آنکه نعمتی برای پر شدن آبخورها باشد، به علت مدیریت غلط به بلایی تبدیل شده است که در یک شب چندین خانواده را عزادار می‌کند. سمیه رفیعی، نماینده مردم تهران به «ایران» می‌گوید: «بارگذاری بیش از ظرفیت سرزمینی، جمعیت، ساخت‌و‌ساز، تعرض به منابع طبیعی، بهره‌برداری بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی، عدم صحیح مدیریت فاضلاب و استقرار صنایع در غرب تهران در مسیر وزش باد، موجب شده تا ما با شهری مواجه شویم که توان اکولوژیکی خود را از دست داده است. از طرفی تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد که ما با یک رخداد روبه‌رو نیستیم و تهران با فرایندی مثل وقوع سیلاب، طوفان و گردوغبار به طور مستمر مواجه است. بنابراین به یک مدیریت یکپارچه نیاز داریم و باید زاویه نگاهمان را تغییر دهیم. چراکه اگر این نگاه وجود داشت، مدارس زودتر تعطیل می‌شد و نیروی انتظامی از ورود افراد به محل جلوگیری می‌کرد.»
مدیریت بحران‌زا!
تصاویر منتشر شده از وقوع سیل نشان می‌دهد که همه سازمان‌های دخیل از شهرداری گرفته تا هلال احمر و راهداری و نیروی انتظامی بعد از وقوع حادثه در محل حضور داشته‌اند و تعدادی از مدیران نیز در گل و لای همراه مردم شده‌اند، اما نکته مهم اینجا است که آیا این نحوه مواجهه می‌تواند «مدیریت بحران» تلقی شود؟!
غلبه مدیریت بحران بر مدیریت پیشگیری
رفیعی با انتقاد از اینکه مدیریت ما بحرانی است و مدیریت پیشگیری نیست، می‌گوید: «ما باید مرکز تغییرات اقلیمی داشته باشیم، اما برنامه‌ریزی برای آن نداریم.»هواشناسی طبق قانون باید 72 تا 90 ساعت قبل از وقوع حادثه اعلام هشدار کند، اما سؤال این است که آیا اساساً چیزی به نام سامانه ملی هشدار وجود دارد؟ برخی شواهد غیررسمی نشان می‌دهد که در تهران به جای 20 رادار هواشناسی، تنها 10 رادار فعال است و مکاتبات برای ترخیص رادارها در گمرک نیز همچنان بی‌پاسخ مانده است. حتی در انتقاد به اعلام دیرهنگام اخطار برای ریزگردها در فروردین‌ماه هم نبود تجهیزات و عدم تأمین اعتبار بهانه اصلی اعلام شده بود! هم‌اکنون برخی خطاها در اعلام بارش‌ها موجب شده تا مدیریت بحران با چالش‌های اساسی مواجه شود.
سلفی با مرگ!
با این‌ همه بخشی از تقصیرها نیز بر گردن مردمی است که به هشدارها توجه نشان نمی‌دهند. آنهایی که به خیالشان هر هشدار و اخطاری، شایعه است. همان‌ها که حتی از مرگشان هم سلفی ثبت می‌کنند!
سرهنگ جلیل موقوفه‌ای، رئیس پلیس پیشگیری تهران بزرگ گفته است: «به محض دریافت هشدار هواشناسی در روز پنجم مردادماه به همه یگان‌های عملیاتی انتظامی مانند پلیس راه و یگان امداد از سوی مراتب فرماندهی آماده باش داده شد. هشدار لازم به مردم داده شده بود اما در برخی موارد به آن توجه نکردند. یکی از علل این اتفاق فصل تابستان بود، چرا که مردم فکر نمی‌کردند در میانه تابستان سیل ببینند. در بحث سیل آموزش همگانی ضعیف بود و مردم باید بیشتر در جریان اطلاعات سیل‌ها باشند.»حالا در عصری که تلفن‌های هوشمند همراه در جیب هر کدام از ما است، شنیدن کشته شدن تلخ یک شهروند در سیل دردناک‌تر از آن زمانی است که هیچ تکنولوژی‌ای وجود نداشت. عصر روز پنجشنبه علاوه بر کن، موج دوم سیلاب و طوفان به دماوند و فیروزکوه هم کشیده شد تا در آنجا هم با رانش کوه، دست‌کم 10 نفر فوتی و 16 مفقودی ثبت شود. آن‌طور که محسن منصوری استاندار تهران گفته است با وجود تأکیدات و هشدارهای قبلی باز هم در روز سیل گردشگران در منطقه حضور داشته‌اند.
استاندار تهران همچنین گفته است: «راه‌ها را بسته‌ایم، اما اصلاً دلمان نمی‌خواهد این‌گونه با مردم مواجه شویم و می‌خواهیم خود مردم این موارد را کنترل کنند.»اما باید تأکید کرد، در جایی که گوشی بدهکار نیست، عاقلانه‌ترین راه بستن مسیرهای تردد است!در آخرین خبر هم مدیرکل مدیریت بحران استانداری تهران با اشاره به احتمال بالا آمدن آب رودخانه و جاری شدن رواناب در مسیل‌ها، گفته است: مدیریت بحران استان تهران تا دوشنبه در آماده‌باش کامل خواهد بود.