نیروی دریایی ارتش از ابتدا در خط افتخار

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
​​​​​​​
بیش از سه سده پیش با پیاده شدن نخستین دریانوردان اروپایی در سواحل ایران و برخوردهای مستقیم و غیرمستقیم آنان با ساحل‌نشینان، امنیت مرزهای دریایی مورد توجه حاکمان ایران زمین قرار گرفت. اروپایی‌ها از سال 1415میلادی با تأسیس ناوگان کشتیرانی به مقصد سواحل شرقی آفریقا، آسیا و امریکا، برای اولین بار به طور جدی پا را از حیطه دریای مدیترانه فراتر نهاده و به فاصله دو سده، جغرافیای ارتباطات انسانی در بسیاری از مناطق در این سوی جهان را کاملاً تحت تأثیر قرار داده بودند. اما مقصد آنان اغلب شبه قاره هند و جنوب شرق آسیا بود. در این زمان ابتدا دریانوردان و بازرگانان اروپایی پایشان به دریای عمان و خلیج فارس باز شد، سپس مستشاران نظامی و کشتی‌های نظامی آنان وارد منطقه شدند. آنان بتدریج با ایجاد جای پا، مناسبات حاکمیتی را برهم زده و از موضع سلطه‌جویی، شورش‌های منطقه‌ای را سرکوب، حتی برسر منافع خود با یکدیگر در خلیج فارس وارد جنگ شدند. نخستین تلاش، در جهت بازگشت امنیت و حاکمیت ایران بر مناطق ساحلی و جزایر ایرانی خلیج فارس با ساخت کشتی‌ و ایجاد ناوگان جنگی در دوره صفویه به منظور اخراج پرتغالی‌ها از جزیره هرمز و خلیج فارس صورت گرفت. این تلاش به دلیل دخالت انگلستان به نتیجه نرسید و اولین نیروی دریایی ایران پس از دوران باستان توسط نادرشاه افشار تأسیس شد. او با خرید چند کشتی موفق شد نیروی دریایی ایران را ایجاد کند. نادر همزمان به ساخت کشتی و تربیت نظامیان برای دفاع از حریم دریایی پرداخت اما این اقدامات باعث نشد که ایرانیان با ماهیت در حال تکوین و مدرن جنگ در دریا و زمین و ملزومات آن آشنا شوند. در دوران قاجاریه تا زمان ناصرالدین‌شاه، توجهی به توسعه نیروی دریایی نشد. ناصرالدین شاه با خرید کشتی ۶۵۰ تنی مجهز به چهار عراده توپ کروپ از آلمان نسبت به فعال شدن نیروی دریایی توجه نشان داد. بدین ترتیب با ورود کشتی‌های بخار پرسپولیس و کشتی سوسا در سال 1264 شمسی به خلیج‌ فارس دوران جدید  نیروی دریایی ایران آغاز شد. در همین زمان کشتی کوچک دیگری نیز به نام شوش برای تردد و حفظ امنیت کارون خریداری و به کار گرفته شد. در زمان مظفرالدین‌شاه نیز چند کشتی کوچک به این ناوگان افزوده شد ولی  سال‌ها بعد به دلیل مشکلات داخلی ایران همه این کشتی‌ها با بی‌توجهی مواجه و در نتیجه بتدریج در خور سلطانی نزدیک بوشهر به آب فرو رفته و غرق شدند. ضعف کشور در قدرت دریایی موجب شد تا حاکمان وقت در سال ۱۳۰۲ شمسی، نیروی دریایی ایران را به‌طور رسمی تأسیس کنند و دانشجویانی برای تحصیل علوم دریایی به ایتالیا اعزام شوند. همچنین چند فروند ناو جهت ساخت به ایتالیا سفارش داده شد. در سال ۱۳۱۱ ناوهای ببر، پلنگ، سیمرغ و کرکس به فرماندهی ناخدا یدالله بایندر از طریق کانال سوئز، عازم خلیج فارس شدند. در سوم شهریور سال ۱۳۲۰ در یورش متفقین به ایران، نیروی دریایی مقاومت منحصر به فردی از خود نشان داد که منجر به غرق شدن ناوچه‌های ببر و پلنگ و درگذشت دریابان بایندر فرمانده نیروی دریایی و 600 نفر از افسران، درجه‌داران و ناویان شد. اما نیروی دریایی ایران با داشتن ناوهای دیگر و چند فروند یدک‌کش به همراه باقی‌مانده کارکنان مجدداً پا گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحولی در نیروی دریایی ایجاد شد و اعزام دانشجو به خارج از کشور متوقف و دانشگاه علوم دریایی امام خمینی(ره) با چهار دانشکده ناوبری و فرماندهی کشتی، مهندسی برق، الکترونیک و مخابرات دریایی، مهندسی مکانیک دریایی، رشته مدیریت و کمیسر دریایی تأسیس شد. با شروع جنگ عراق علیه ایران، نیروی دریایی ارتش در برابر تهاجم نیروهای عراق غافلگیر شد، در هفتم آذرماه ۱۳۵۹ با عملیات مروارید و انهدام سکوهای نفتی البکر، الامیه و محاصره کامل دریایی بنادر بصره، فاو، ام‌القصر، عراق را تا پایان جنگ از برخورداری از توان رزمی در آب‌های خلیج فارس محروم کرد. از این رو همه ساله هفتمین روز آذر به یاد سلحشوری‌های پرسنل ناوگان دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که «روز نیروی دریایی» نامیده شده است گرامی داشته می‌شود. در این روز و طی «عملیات مروارید» بخش مهمی از بارگیری و تخلیه کالا برای عراق از طریق بندر ام القصر که در ساحل غربی اروندرود قرار دارد، انجام نگرفت. همچنین بخش مهمی از صدور نفت عراق که از طریق دو سکوی عظیم نفتی «البکر» و «العَمیه» در مصب اروندرود انجام می‌گرفت کاملاً قطع و عراق از صدور نفت از طریق دریا بازماند. بدین ترتیب، رفت و آمد کشتی‌های نفتکش و تجاری به مقصد و برای عراق در طول جنگ تحمیلی ناممکن شد.