ونوس بهنود
دبیر  تحریریه
vbehnood@gmail.com

شاید بتوان گفت مطالعه در خصوص میزان سواد رسانه‌ای شهروندان ایرانی در حد ناچیز و صفر است. سواد رسانه‌ای که در دنیای امروز حکمرانی رسانه‌ها یک ضرورت محسوب می‌شود، یکی از خلأهایی است که به سادگی در یکی از مدارس دولتی آن را مشاهده کردم. قرار بود به دانش‌آموزان کلاس سوم سری بزنیم و در مورد سواد رسانه با آن‌ها صحبت کنیم. دکتر یونس شکر خواه می‌گوید: « سواد رسانه‌ای (Media Literacy) در یک تعریف بسیار کلی عبارت است از یک نوع درک متکی بر مهارت که براساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آن‌ها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد.»
تعریفی که نشان می‌دهد همان طور که خواندن و نوشتن و کار با رایانه امری حیاتی برای حضور فرد در جامعه و بهره‌گیری از امکانات است، استفاده از رسانه هم نیازمند داشتن اطلاعات و سواد کافی است. دانش‌آموزان کلاس سوم  از میان سه عنوان قالپاق، شهریار و نام  یک روزنامه سراسری معروف، نمی‌دانستند کدام یک نام روزنامه است. فقط یک نفر دست به آزمون و خطا زد و برای اینکه به معلم خودی نشان داده باشد، اسم روزنامه را به زبان آورد.  البته این دانش آموز ممکن است در دست بزرگ‌ترها یا روی دکه‌ها این کلمه را دیده باشد و با تصویر سازی ذهنی پی ببرد که بله، تنها نامی که مربوط به روزنامه دیده است همین گزینه می‌تواند باشد. در عین حال که دانش‌آموزان از نام و عنوان رسانه‌ها و اینکه اصلاً چه چیزی رسانه و چه چیزی خبر است، اطلاعی نداشتند، از تشخیص درست و غلط خبر نیز ‌بی‌اطلاع بودند. روزانه کودکان در معرض صدها خبر قرار می‌گیرند و گاهی به دلیل بی‌توجهی والدین حتی اخبار تاریک از وقایع تلخ نیز به گوششان می‌رسد و در مقابل این حجم از اخبار ورودی نه سواد کافی برای پایش و مطالعه اخبار دارند و نه می‌دانند که کل ماجرای خبر و رسانه از چه قرار است. دانش آموزان کلاس سومی واقف نیستند که در مقابل این موج عظیم ممکن است اخلاقیات، روحیات و احساساتشان تحت تأثیر قرار گیرد و تنها دریافت کننده امواج ضربتی اخبار پی در پی هستند. در مقابل این ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای از دوران دبیرستان آغاز می‌شود؛ گویی قرار است آموزش و پرورش به یکباره زنگ هشدار را به صدا در آورد آن هم درست زمانی که بسیاری از باورهای همان دانش آموز دبیرستانی در گذشته به دلیل غفلت آموزش‌ها توسط امواج خبری شکل گرفته است. به ویژه با روی کار آمدن پلتفرم‌های کاربر محور، همه گیری کرونا و الزام به استفاده از برنامه «شاد» و سایر شبکه‌های اجتماعی برای دریافت تکالیف حتی یک بچه کلاس اولی هم به کاربر رسانه تبدیل شده است و می‌تواند از صفحه‌ای به صفحه دیگر اطلاعات مربوط و غیر مربوط به خود را دریافت کند. 
این حفره برمودایی در حالی با تعاریف دوگانه از معایب و مزایای شبکه‌های اجتماعی در جامعه همچنان کاربر بی‌سواد را می‌بلعد که به تعبیر یونسکو «سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در دنیایی به‌شدت جهانی‌شده، به هم وابسته و دیجیتال از حقوق پایه انسانی به حساب می‌آید و باعث ترویج هر چه بیشتر و تحکیم انسجام اجتماعی می‌شود و شکاف میان کشورها و افراد غنی را از نظر اطلاعاتی با کشورها و افرادی که در فقر اطلاعاتی‌اند از بین می‌برد. سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، افراد را به دانش کارکردهای رسانه‌ها و نظام‌های اطلاعاتی و شرایط فعال‌سازی این کارکردها مجهز و به واسطه آن افراد را توانمند می‌کند.
سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی با یادگیری مادام‌العمر ارتباطی نزدیک دارد. یادگیری مادام‌العمر به جوامع، افراد و ملت‌ها این امکان را می‌دهد که اهدافشان را تحقق بخشند و از فرصت‌های در حال ظهور در فضای رو به تکامل جهانی، بهترین استفاده را به نفع همه و نه فقط تعداد کمی از افراد بهره بگیرند. یادگیری مادام‌العمر به افراد و مؤسسه‌های آنها امکان رفع مشکلات و رویارویی با چالش‌هایی را می‌دهد که در حوزه فنا‌وری، اقتصادی و اجتماعی دارند تا به واسطه آن ناکامی‌ها را برطرف و برای رفاه حال همه افراد تلاش کنند.»
در مقابل این کارکرد کلیدی کودکان ما از چه طریقی و پیرو کدام برنامه‌ریزی می‌توانند سواد رسانه‌ای کسب کنند؟

با وجود اینکه گوشی همراه به یکی از ملزومات زندگی ایرانی‌ها تبدیل شده، سلیقه خرید متفاوت از روند مرسوم بازارهای جهانی است.
در وضعیت فعلی تقریباً اغلب شهروندان ایرانی حداقل یک گوشی همراه یا بیشتر دارند. البته به استثنای کودکان و گروهی از سالمندان و افراد کم‌توان اقتصادی.
از طرفی توسعه زیرساخت‌های تلفن و اینترنت چنانکه مرکز آمار ایران اعلام کرده است موجب شده تا روند صعودی در تعداد مشترکان تلفن همراه مشاهده شود. تا جایی که مطابق اعلام این مرکز در بهار 1400 تعداد کل مشترکان تلفن همراه در کشور 131 میلیون و 823 هزار و 346 نفر بوده که از این تعداد 70 میلیون و 211 هزار و 665 مشترک همراه اول، 56 میلیون و 708هزار و 528 مشترک ایرانسل و چهار میلیون و 903 هزار و 153 مشترک رایتل هستند.
با توجه به جمعیت ایران این ارقام گویای این واقعیت است که برخی شهروندان از چندین سیمکارت و به احتمال زیاد از چندین گوشی همراه استفاده می‌کنند و در این میان گروهی نیز چنانکه اشاره شد ممکن است هیچ سیمکارتی نداشته باشند.
خرید منوط به توان اقتصادی
با توجه به اینکه اغلب خدمات عمومی نیز در بستر اینترنت و به‌صورت هوشمند ارائه می‌شود (از جمله خدمات اداری، بانکی و آموزشی) استفاده از تلفن همراه به‌صورت گسترده روند صعودی در کشور داشته است. از سویی نبود فناوری یا مواد اولیه ساخت گوشی همراه نیز موجب شده تا تأمین نیاز بازار از طریق واردات برندهای خارجی انجام شود. بر اساس آمار انجمن واردکنندگان موبایل در ۱۲ ماه گذشته، در‌مجموع ۱۶ میلیون و ۲۶۱ هزار دستگاه گوشی موبایل به‌ ارزش ۴ میلیارد و ۱۴۰ میلیون دلار وارد بازار ایران شده است که ۸۱٫۶ درصد از مجموع گوشی‌های وارد شده، از دسته محصولات اقتصادی و میان‌رده بوده‌اند.
بررسی بازار موبایل نشان می‌دهد که ایرانی‌ها در خرید گوشی توجه ویژه‌ای به قیمت داشته و بیش از توانمندی‌های گوشی موضوع هزینه تمام شده تهیه آن را در نظر می‌گیرند. وارداتی بودن گوشی که خود مزید بر علت است تا هزینه خرید یک گوشی که با توجه به کاهش ارزش پول ملی، بالا باشد، سلیقه خرید ایرانی‌ها را به سمت گوشی‌های اقتصادی‌تر برده است.
سایت زومیت  مرجع بازار داخلی موبایل اعلام کرده است که «در یک سال گذشته، سامسونگ و شیائومی و نوکیا به‌ترتیب با ۴۹ و ۲۳ و ۱۴ درصد، بیشترین حجم واردات را از آن خود کرده‌اند؛ در حالی ‌که از لحاظ ارزش دلاری واردات، سامسونگ و اپل و شیائومی به‌ترتیب با ۴۱ و ۳۴ و ۲۰ درصد، سه جایگاه نخست را دراختیار داشته‌اند. بدین‌ترتیب، می‌توان سامسونگ را حکمران مطلق بازار ایران دانست.
سه گوشی گلکسی A12 و نوکیا 105 و گلکسی A13 در جایگاه‌های اول تا سوم واردات گوشی به بازار ایران قرار دارند.»
بازار جهانی علاقه‌مند به آیفون 13
در مقابل سلیقه ایرانی‌ها، بازار جهانی علاقه‌مند به فناوری نوین است. در واقع در شرایط سخت اقتصادی که خرید آخرین فناوری‌ها برای شهروندان سخت و اغلب غیرممکن است، در بازار کشورهای دیگر الگوی دیگری مشاهده می‌شود.
با توجه به آمار اعلامی سایت counterpoint که یک شرکت تحقیقاتی بازار جهانی فناوری است در آوریل سال‌جاری گوشی آیفون 13 که به قیمت تقریبی 33 میلیون تومان در بازار ایران به فروش می‌رسد در کشورهایی که ذکر آن می‌رود رتبه نخست سهم بازار را به خود اختصاص داده است. این گوشی در امریکا 17 درصد، در انگلستان 18 درصد، در چین هفت درصد، در فرانسه 9 درصد و در آلمان 10 درصد از سهم بازار را از آن خود کرده است. در ژاپن نیز آیفون SE، 18 درصد از سهم بازار را کسب کرده و در رتبه نخست انتخاب‌ها است.
حتی در کشوری مانند هند سامسونگ گلکسی A13 رتبه نخست و سه درصد از سهم بازار و در کره جنوبی سامسونگ گلکسی A23 رتبه نخست و 13 درصد از سهم بازار را به خود اختصاص داده است.
در مقابل طبق بررسی‌های میدانی و اعلام انجمن واردات موبایل از تعداد گوشی‌های وارداتی بیشترین فروش گوشی در بازار ایران مربوط به گوشی سامسونگ A12 به قیمت چهار میلیون و 899 هزار تومان است که رقمی نزدیک به یک دهم قیمت گوشی آیفون 13 را دارد.
فناوری‌های جدید در سبد خرید خانوار ایرانی جایی ندارد
سایت کانترپوینت اعلام کرده است که یکی از پدیده‌های جدید فناوری گوشی همراه یعنی «گوشی‌های هوشمند تاشو جهانی در سه ماهه اول 2022، فروش 1.54 میلیون دستگاهی را نشان دادند که نسبت به سال قبل 111 درصد افزایش داشت. در سال 2022، اگرچه انتظار می‌رود حجم کل بازار جهانی گوشی‌های هوشمند به یک میلیون و 356 واحد کاهش یابد که نشان دهنده منفی 2.5 درصد در سال است، اما انتظار می‌رود بازار گوشی‌های هوشمند تاشو 16.6 میلیون دستگاه را نشان دهد که نسبت به سال قبل 82.9 درصد افزایش داشته است.»
این در حالی است که بسیاری از فناوری‌های جدید به‌دلیل هزینه بالای تمام شده جایی در سبد خرید خانوار ایرانی نداشته و عملاً به شکل محدود در بازار‌ها یافت می‌شوند.
خرید و فروش گوشی همراه دست دوم
بررسی میدانی ایران جمعه نشان می‌دهد که یکی از پدیده‌های بازار موبایل ایران، خرید و فروش گوشی همراه دست دوم است، موضوعی که عملاً در بسیاری از کشورها یا وجود نداشته یا حجم بسیار اندکی دارد.
فروشندگان می‌گویند به همان میزان که جنس نو می‌فروشند می‌توانند دست دوم نیز خرید و فروش کنند و برخی شهروندان نیز معتقدند ممکن است جنس دست دوم به جای جنس دست اول به آنها فروخته شود و به همین دلیل خرید و فروش تلفن همراه باید با دقت و از طریق جست‌و‌جو در چند بازار یا فروشندگان آشنا انجام شود.
این بی‌‌اعتمادی در بازار موبایل موجب شده تا در برخی مواقع شهروندان حتی به بسته‌بندی باز نشده گوشی همراه نیز تردید داشته باشند.