طنز از چه زمانی به مطبوعات راه پیدا کرد؟

گراور

مهرداد حسین پور

طنز در ادبیات ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. اشعار حافظ، مولانا و فردوسی بزرگ نیز خالی از رگه‌های طنز نیست. اما با روزنامه دار شدن و روزنامه خوان شدن ایرانی‌ها در دوره قاجار، مدت زیادی طول نکشید که نشریات طنز نیز جای خود را در مطبوعات ایران پیدا کردند. در دوره مظفر الدین شاه، پا به پای تحولاتی چون تشکیل انجمن معارف، تأسیس مدارس نوین، روزنامه‌ها نیز رو به گسترش بود و در دنباله آن طنز نیز به‌عنوان قالبی تأثیر گذار و جذاب، جای خود را پیدا کرد. اما در اینکه نخستین پایگاه نشریات طنز در دوره قاجاریه در کجای ایران بوده، مانند همه چیز دیگر بین تاریخدانان اختلاف است. برخی از بوشهر نام می‌برند و برخی دیگر از تبریز.
بندر بوشهر در سده‌های گذشته، جزو پایگاه اولین‌ها در کشور بود. موقعیت بندری این شهر و نقش مهم دریا و کشتیرانی در ارتباطات بین المللی روزگار قاجار، باعث شده بود این شهر بیش از نقاط دیگر ایران تحت تأثیر تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بین‌المللی قرار گیرد.در عصر قاجار، روشنفکران بوشهری با محافل و روزنامه‌های اپوزیسیون خارج از کشور در ارتباط دائم بودند و مقالات و اخبار بوشهری‌ها و بندر بوشهر در نشریاتی چون «حکمت» و «ثریا» در مصر، «اختر» در اسلامبول، «حبل المتین» در کلکته هند و حتی «قانون» «میرزا ملکم خان ناظم الدوله»در لندن به چاپ می‌رسید.«میرزا آقاخان کرمانی» در نامه‌ای به «میرزا ملکم خان» نوشت: «روزنامه قانون در بوشهر غوغا کرده است.»  روی همین مسائل بود که‌بندر بوشهر جزو نخستین شهرهای ایران بود که در آن چاپخانه و روزنامه به وجود آمد و نخستین هفته نامه مصور و کاریکاتوردار در ایران با عنوان «طلوع»، در سال 1318 ه. ق  (1900 م) در بوشهر به طبع رسید.
نشریه‌ طلوع‌ مصور، 6 سال‌ قبل‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ مشروطه‌ و 6 سال‌ قبل‌ از نشریه‌ هفتگی‌ ملانصرالدین‌، در بوشهر توسط‌ عبدالحمیدخان‌ ثقفی‌ ملقب‌ به‌ متین‌ السلطنه‌ انتشار می‌یافته‌ است‌. قریب‌ به‌ اتفاق‌ محققان‌ تاریخ‌ مطبوعات‌ این‌ نشریه‌ را نخستین نشریه‌ فکاهی‌ و کاریکاتوری‌ ایران‌ می‌دانند. کویل‌ کوهن‌، در کتاب‌ تاریخ‌ سانسور مطبوعات‌ در ایران‌ می‌نویسد: «نخستین نشریه‌ای‌ که‌ سرشار از کاریکاتور بوده‌...».
دکتر حمید مولانا درکتاب سیر ارتباطات اجتماعی می‌نویسد  در سال «1907» «علیقلی خان صفراف» که مدتی مدیر روزنامه‌‌های «احتیاج» و «اقبال» چاپ تبریز بود روزنامه فکاهی دوم ایران را به نام «آذربایجان» منتشر کرده این روزنامه به دو زبان فارسی و آذربایجانی چاپ می‌شد و علیقلی خان صفراف موفق شد گاهی کاریکاتورهای خود را به رنگی نیز چاپ کند. او از نخستین ناشران ایرانی بود که چاپ رنگی در روزنامه به کار بردند. مطالب فکاهی «آذربایجان» مثل «طلوع» سیاسی و اجتماعی بود و جنبه سرگرمی و تفریحی خالی نداشت.
اما به یک روایت دیگر، روزنامه ادب در پیدایش‏ اولیه کاریکاتور ایران، جایگاه ویژه‏ای دارد. نخستین روزنامه کاریکاتوری ایران، «ادب»، به همت ادیب‌الممالک فراهانی، شاعر نامدار انتشار یافت. ادب پس از مسافرت ادیب‌الممالک از تبریز به مشهد از 14 رمضان 1318 قمری (1280 شمسی/ 1901 میلادی) تا شوال 1320 قمری در این شهر انتشار یافت. این روزنامه با چاپ سنگی و خط نستعلیق به مدت سه سال در مشهد منتشر شد. در سال سوم، کاریکاتورهایی ساده و ابتدایی توسط حسین‌ الموسوی، نقاش‌باشی آستان قدس رضوی ترسیم می‌شد. احتمالاً وی را می‏توان نخستین کاریکاتوریست مطبوعاتی نامید.
نخستین شماره دوره جدید این روزنامه دوشنبه 27 رجب 1321 قمری (1282 شمسی/ 19 اکتبر 1903) در تهران منتشر شد. در شماره 145 سال چهارم این روزنامه درباره سبک تازه آن به قلم مجدالاسلام چنین نوشته شده است: «بعضی از هواخواهان اداره ادب از میرزا چنین طلب کرده و دو مطلب خواسته‌اند. اول اینکه خواهش کرده‌اند که این روزنامه با حروف سربی طبع شود تا مبالغی به رونق او بیفزاید ولی ما به واسطه تصویرات رؤسای دولت و بزرگان ملت نو ساختن (کاریکاتور) که در نظر ارباب نظر خیلی مطبوع است و نبودن دستگاه کامل مطبعه حروفی از قبول این مسأله معذوریم....»
از این نوشته بیش از یک قرن می‌گذرد. در آن زمان برای چاپ تصویر حتماً باید از شیوه چاپ سنگی استفاده می‌کردند. برای این کار آنها مجبور بودند روزنامه را به دو شیوه سنگی و سربی به چاپ برسانند؛ صفحه‌های داخلی با چاپ سنگی و سربی و روی جلد که دارای کاریکاتور و با تصویر بود با چاپ سنگی. این روش تا مدت‌ها در نشریات ایران به ضرورت امکانات آن زمان به صورت سنت درآمد. در آن دوره امکان چاپ کاریکاتور در صفحه‌های داخلی که در پیشرفته‌ترین شکل آن به روش چاپ سربی انجام می‌شد، وجود نداشت. چون برای چاپ کاریکاتور باید یک کلیشه از آن تهیه می‌شد که این کار مستلزم مخارج زیادی بود. از این رو تا مدت‌ها در صفحات داخلی تنها از نشانه‌های تصویری خاصی مثل گل و بوته، گلدان، ستاره، خورشید یا نمادهای تصویری ساده استفاده می‌شد. با شروع مشروطیت، نقاشی کاریکاتوری و جدی جای خود را در مطبوعات غیردولتی که چند سالی بود نشر آنها آغاز شده بود، گشود. به جای تصاویر توصیفی یا چهره پرتره رجال و درباریان که در گذشته روزنامه‌های درباری و دولتی به آن گرایش داشتند، تصاویری از وقایع سیاسی با جایز بودن جنبه‌های انتقادی در روزنامه‌ها به چاپ می‌رسید. شیوه چاپ سنگی، لاتین و در سال‌های اخیر جنبش مشروطه، چاپ مسطح با استفاده از حروفچینی سربی بود.

منابع: (1)طنز درمطبوعات دوره آغازین مشروطیت ، (2) پیشینه کاریکاتور در مطبوعات ایران،
(3) کاریکاتور در ایران