ستیز با آزادی و رواداری

کیوان صداقتی
دکترای حقوق عمومی

برگزاری انتخابات در هلند، گرچه تا پیش از این، چندان مورد توجه جامعه جهانی قرار نمی‌گرفت، اما دلایلی نظیر قدرت یافتن برخی سیاستمداران عوامگرا و تندرو در امریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان، در کنار تمایل بریتانیا جهت خروج از اتحادیه اروپا، جملگی سبب شد تا این بار، نگاه‌ها به انتخابات کشوری که به مهد «فرهنگ روا داری» میان اروپاییان شهره است، معطوف شود.
ماه‌ها پیش از برگزاری انتخابات سراسری هلند (مارس 2017)، برای انتخاب 150 کرسی مجلس نمایندگان پارلمان، رقابت اصلی میان رهبران دو جریان سیاسی (از میان 28 حزب سیاسی) قابل حدس بود: مارک روته (نخست‌وزیر فعلی و رهبر حزب مردم برای آزادی و دموکراسی) و خیرت ویلدرز (رهبر حزب آزادی). دومی که از سال‌ها پیش به اظهارات ضد اسلامی معروف بود، در کارزار انتخاباتی بر طبل مخالفت با مسلمانان بیش از پیش کوبید و از مسجد به مثابه «کاخ نفرت» یاد کرد و «تعطیلی مساجد» و «مدارس اسلامی» را در صورت پیروزی، وعده داد. اکنون با اتمام برگزاری انتخابات و اعلام نتایج، بهتر می‌توان به دور از التهابات و هیجانات سیاسی، این شعار انتخاباتی ویلدرز را از منظر موازین حقوق بشری و «حقوق و آزادی‌های دینی» زیر ذره بین قرار داد و تأثیر آن را روی سایر انتخابات پیش رو در اروپا در سال میلادی جاری ارزیابی نمود:
1- «حق بر ابراز دین»، در حوزه «بیرونی» آزادی دینی جای می‌گیرد. بند یک ماده 18 میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی مقرر می‌دارد: «هر کس حق آزادی اندیشه، عقیده و مذهب دارد. این حق شامل اختیار و آزادی در... ابراز آشکار دین یا عقیده خود به طور فردی یا گروهی، آشکارا یا نهان، از طریق عبادات‌، اجرای‌ آداب، اعمال‌ و تعلیمات‌ دینی‌ می‌گردد». کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل نیز در بند 4 نظر تفسیری شماره 22 راجع به ماده 18 میثاق، بر این نکته تصریح دارد که «آزادی ابراز عقیده و دین از طریق عبادت، رعایت، اجرا و آموزش، دامنه وسیعی از فعالیت‌ها را در بر می‌گیرد» و «حق بر تأسیس اماکن عبادی» را از جنبه‌های تکمیلی «حق بر عبادت» تلقی می‌کند.
2- عبادت، یکی از روش‌های ابراز عقیده و مذهب است که در بسیاری از اسناد بین‌المللی حقوق بشری، شناسایی و تضمین شده است. از نظر کمیته حقوق بشر در نظر تفسیری مذکور، عبادت «شامل تشریفات و مراسمی است که مستقیماً بیانگر عقیده هستند. همچنین در برگیرنده اقدامات گوناگونی است که بخش تفکیک‌ناپذیر این تشریفات و مراسم محسوب می‌شوند. مانند بنای اماکن عبادی...». از این‌رو «حق بر آزادی دینی»، شامل حق بر «تأسیس»، «مدیریت»، «نگهداری» و «بهره مندی» از «اماکن عبادی» می‌گردد.
3- علاوه بر اینکه حقوق بشر بین‌المللی، «حق بر تأسیس عبادتگاه» و «بهره مندی» از آنها را به طور گسترده مورد شناسایی و تضمین قرار داده و آنها را بخش جدایی‌ناپذیر از «حق بر عبادت» و «حق بر برگزاری مناسک و مراسم دینی» می‌داند، تعهدات منفی و مثبتی را نیز بر کشورها در راستای پاسداشت این حق تحمیل می‌کند. توضیح اینکه «حق بر آزادی برگزاری مراسم دینی»، دو وجهی بوده و حق‌های منفی و مثبت را شامل می‌شود. از یکسو اشخاص در اجرای مناسک دینی، بهره‌مندی از ظرفیت اماکن عبادی (نظیر مسجد) و ورود و خروج به پرستشگاه‌ها، آزادی دارند و علی الاصول حکومت‌ها حق ایجاد مانع در مسیر تحقق آن را ندارند (حق منفی) و از سوی دیگر، حکومت‌ها موظفند با بهره‌گیری از ابزار قانونی، زمینه‌های نقض یا تحدید اعمال این حق را توسط افراد، گروه‌ها و نحله‌های فکری مختلف، از میان برند (حق مثبت). درست از همین منظر است که آزادی فرد مسلمان در بهره‌مندی از فضای عمومی مساجد در هلند جهت اجرای مناسک دینی خود، ماهیت حق- مصونیت می‌یابد. بند 4 (ب) قطعنامه 40/2005 کمیسیون حقوق بشر در این باره بیان می‌دارد: «کمیسیون، دول عضو را بر آن می‌دارد تا حداکثر توان خویش را بر اساس قوانین داخلی خود و بر اساس حقوق بشر بین‌المللی به کار گیرند تا تضمین نمایند، اماکن، محل‌ها، معابد و نشان‌های مذهبی، مورد حمایت و احترام کامل قرار گیرند و اقدامات مضاعف خود را درباره اماکنی که به سبب بی‌احترامی یا ویرانی آسیب پذیرند، تضمین نمایند». وانگهی حقوق بشر دوستانه در دوران تخاصمات داخلی و بین‌المللی به پاسداشت این حق پرداخته و حقوق بین‌الملل کیفری نیز تعدی به اماکن عبادی را تحت شرایطی، «جنایت بین‌المللی» و مستوجب کیفر بر می‌شمرد.
4- تمتع اماکن عبادی - به مثابه اشخاص حقوقی- از حق‌های بشری، از کرامت ذاتی انسان‌ها نشأت می‌گیرد. به دیگر سخن، نهادهای دینی نظیر مسجد و کلیسا، به تبع کرامت انسانی اعضای خود از این حقوق متمتع می‌شوند و به جهت اتکای حقوق اماکن عبادی بر کرامت فردی انسان هاست که اصل ممنوعیت تبعیض مندرج در مواد 2 و 26 میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، نسبت به آنها نیز اعمال می‌گردد. بنابراین تعطیلی مساجد و مدارس دینی و محروم نمودن اقلیت مسلمان در هلند، به نوعی «نابرابری ناموجه» در کاربست «حق بر آزادی برگزاری مراسم دینی» و «حق بر عبادت در اماکن عبادی» می‌انجامد. چه اینکه جامعه مسیحی، یهودی و سایر پیروان ادیان، در برخورداری از اماکن عبادی مخصوص به خود، همچنان آزاد خواهند بود.
5- سخن آخر اینکه شعارهای انتخاباتی ویلدرز، بیش از آنکه در مسیر عنوان حزب متبوعش (برای آزادی) بوده باشد، صبغه «ضد آزادی»، پوپولیستی و غیر حقوق بشری داشت. امری که پس از اعلام نتایج انتخابات کشورِ «لاله‌های نارنجی و آسیاب‌های بادی» و تصاحب اکثر کرسی‌های مجلس توسط حزب رقیبِ این سیاستمدار سپید موی، بیش از پیش عیان شد و از عدم رغبت نسبی شهروندان هلندی به اظهارات افراطی، عوام گرایانه و متعصبانه مذهبی و نژادی، پرده برداشت. آنچه  خیرت ویلدرز و هم مشربان او در غرب به فراموشی سپرده‌اند، پذیرش بردباری مذهبی و پلورالیسم دینی است که در هر دوی آن، درجه‌ای از قبول «حق بر خطا بودن سایرین» نهفته است. تنها با به‌کارگیری مفاهیم فوق است که نوعی برابری و تساهل دینی در جامعه حکفرما شده و پیروان همه ادیان با هر نحله و آبشخور فکری، می‌توانند به عرضه کالای اندیشه و اعتقادات دینی و مذهبی خود بدون واهمه از سانسور یا حذف توسط جریان رقیب در آوردگاه اماکن عبادی (نظیر مسجد و کلیسا) بپردازند.