نسبت فرهنگ ایرانی با اقتصاد آزاد

وحید اشرفی موغاوی
پژوهشگر اقتصاد رفتاری در دانشگاه دوک
برای یافتن بهترین مکتب اقتصادی برای اداره اقتصاد ایران باید ابتدا شناختی جامع از خصوصیات فرهنگ کار در ایران و نیز ویژگی‌های سرزمینی آن به‌دست آورد، زیرا اقتصاد در خلأ عمل نمی‌کند و مکتب اقتصادی مورد استفاده در یک کشور باید با خصوصیات مردم آن کشور تناسب داشته باشد. مطالعات هافستد، از شش جنبه فرهنگ کار در جامعه ایرانی را ارزیابی می‌کند. فاصله قدرتی
(Power Distance)، فردگرایی (Individualism)، مردانگی (Masculinity)، پرهیز از عدم قطعیت (Uncertainty Avoidance)، گرایش‌های بلندمدت (Long-term Orientation) و زیاده روی (Indulegence).
بر اساس یافته‌های این مطالعات، جامعه ایرانی سلسله مراتبی، جمع گرا، گریزان از عدم قطعیت، تا حدودی زنانه، خویشتندار و بشدت متمرکز بر زمان حال است. این بدان معناست که ایرانیان با وجود آنکه سلسله مراتب قدرت، توزیع نابرابر قدرت و اعمال آن را می‌پذیرند، ولی طرفدار برابری واتحاد هستند. در این جامعه، وفاداری نسبت به گروه بر پیروی از قوانین ارجحیت پیدا می‌کند، ولی از سوی دیگر از نظر عاطفی همواره نیاز دارد قوانینی وجود داشته باشند، حتی اگر آن قوانین به درستی کار نکنند.
در برابر تغییرات و نوآوری مقاومت می‌شود و پایبندی به قواعد سنتی یک ارزش محسوب می‌شود. مردم علاقه‌ای به پس‌انداز کردن ندارند و بیشتر در زمان حال زندگی می‌کنند و دستیابی به نتایج سریع، مطلوب آنان است. همچنین در فرهنگ جامعه ما بر خویشتنداری تأکید شده، زیاده روی تقبیح شده و چندان به اوقات فراغت و تعادل میان کار و زندگی شخصی توجه نمی‌شود.
از نظر ویژگی‌های سرزمینی، کشور ایران یک کشور غنی از نظر منابع زیرزمینی با تنوع جغرافیایی و قومی و جمعیت نسبتاً جوان و تحصیلکرده است که موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیکی داشته و حلقه اتصال قاره آسیا به قاره اروپا به‌شمار می‌رود. همچنین ، به‌دلیل برخورداری از تاریخی دیرین، جاذبه‌های گردشگری باستانی فراوانی دارد. چنانچه داده‌های فوق را در کنار هم قرار دهیم، درمی‌یابیم که اقتصاد بازار آزاد چندان تناسبی با ویژگی‌های جامعه کنونی ایران ندارد و شاید بتوان گفت جامعه و اقتصاد ایران هنوز به آن درجه نرسیده است که بتوان اقتصاد بازار آزاد را در آن اعمال کرد.
از سوی دیگر، یکی از دلایل توسعه نیافتگی اقتصاد ایران حضور پررنگ دولت در اقتصاد است و ناکارآمدی دولت در اداره اقتصاد و امور تصدی گری از سوی تقریباً تمامی مکاتب اقتصادی پذیرفته شده است. پس به اعتقاد اینجانب لازم است یک برنامه جامع ۱۰ تا ۱۵ ساله برای آزادسازی اقتصاد کشور تدوین شده و بر اساس آن بتدریج آزادسازی اقتصاد صورت پذیرفته و از هرگونه حرکت‌های آزادسازی شتابزده و ناگهانی یا کنترل قیمت طرح‌های ضربتی که سبب به هم خوردن نظم بازار و افزایش بی‌ثباتی و عدم قطعیت در آن می‌شود، پرهیز گردد.
بررسی اقتصاد کشور هلند و مسیری که برای سیاستگذاری و آزادسازی اقتصادی از سال ۱۹۸۰ در این کشور طی شده است، می‌تواند راهنمای عمل بسیار خوبی باشد. نمودار زیر که بر اساس داده‌های بانک جهانی تهیه شده است، نسبت تجارت به تولید ناخالص ملی برای کشورهای منتخب از سال ۱۹۶۰ تا سال ۲۰۱۷ را نشان می‌دهد. دقت در این نمودار، پاسخ بسیاری از پرسش‌ها در زمینه اهمیت تجارت بین‌المللی در رشد و توسعه اقتصادی کشورها را آشکار می‌سازد. به طور خلاصه می‌توان نتایج زیر را از نمودار فوق استخراج کرد:
از سال ۱۹۷۰ تا کنون، نسبت تجارت به تولید ناخالص ملی در جهان بیش از دو برابر شده است. طی بازه ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۷، نسبت تجارت به‌تولید ناخالص ملی کشورهای ترکیه، کره جنوبی و مکزیک به ترتیب ۱۰، ۸ و ۴ برابر شده است و در همین مدت سرانه تولید ناخالص ملی آنها به ازای هر نفر به ترتیب ۵، ۲۶ و ۵/۳ برابر شده است. در سال‌هایی که ایران از بالاترین سرانه تولید ناخالص ملی برخوردار بوده است، نسبت تجارت به تولید ناخالص ملی کشور نیز در بالاترین حد خود قرار داشته است.
کشورهای همسایه ایران از زمانی که از نظر نسبت تجارت به تولید ناخالص ملی از ایران پیشی گرفته‌اند، توانسته‌اند تولید ناخالص ملی خود را افزایش داده و بتدریج اقتصادشان را بزرگتر و بزرگتر از ایران کنند. همچنین بررسی موردی کشورهایی همچون برزیل نشان می‌دهد که این کشور با وجود آنکه جزو اقتصادهای نوظهور (کشورهای BRICS) است ولی چون نسبت به سایر اقتصادهای نوظهور اقتصاد بسته‌تری دارد، با وجود برخورداری از منابع طبیعی سرشار نتوانسته است به رشد اقتصاد مطلوب دست یافته و سرانه تولید ناخالص ملی آن از سال ۲۰۱۳ روندی نزولی را طی کرده است.
همچنین لازم به ذکر است که مقدار سرانه تولید ناخالص ملی در کشور کره شمالی که اقتصادی بسیار بسته داشته  بر خودکفایی داخلی متمرکز است. اکنون تنها حدود ۱۸۰۰ دلار می‌باشد که طی ۱۵ سال گذشته هیچ تغییری نکرده و تنها باعث فقیرتر شدن مردم این کشور شده است.