نقش آبخیزداری و آبخوانداری در کاهش خسارات بارش ها

باقر قرمزچشمه
عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری

 در سال‌های اخیر سامانه‌های بارشی ورودی به کشور بارش‌های حدی را در مناطق مختلف کشور ایجاد کرده است. استان ایلام در چند سال اخیر شاهد بارش های شدید بوده که در برخی از مناطق خسارات زیادی متحمل شد و در برخی مناطق نیز از خسارات مصون ماند.
بارش آبان ماه 1394 که بخشی از استان ایلام، لرستان و کرمانشاه را دربرگرفت و طی چند روز از 325 میلیمتر در ایلام تا حدود 80 میلیمتر در دهلران رخ داد. این سامانه باعث وقوع سیل شدید در ایلام و اطراف آن شد و باعث خسارات و تلفات زیادی شد. در منطقه دهلران ایستگاه پخش سیلاب بر آبخوان که توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ایجاد شده است، نقش بسیار مهمی را در کنترل سیلاب ایفا کرد و بر اساس گزارش های استان، سیلاب توسط ایستگاه مهار شد و اراضی پایین دست از خطرات آن مصون ماندند. همچنین در سیلاب 4 و5 فروردین 96 با بیش از 50 میلیمتر بارش، حدود 8.3 میلیون مترمکعب سیلاب را مهار و در کانال های ایستگاه پخش و اراضی پایین دست از خسارات آن مصون ماندند. هرچند کانال های انتقال و پخش ایستگاه، خسارات زیادی را متحمل شدند وهمانند سربازان خط مقدم در مقابل سیلاب ایستادگی کردند ولی از خسارات بسیار زیاد به پایین دست جلوگیری کردند. در کشور 37 ایستگاه تحقیقاتی الگویی پخش سیلاب بر آبخوان در سال‌های 1375-76
احداث شده و در طول این مدت تأثیر آنها از جنبه‌های مختلف مورد بررسی و پژوهش قرار گفته است که در قالب طرح های تحقیقاتی، پایان نامه و مقالات علمی در دسترس علاقه مندان است.
این ایستگاه در فروردین 1398 نیز سیلاب شدید بالادست را مدیریت و 10 میلیون مترمکعب از سیلاب را وارد عرصه پخش کرد و تقریباً به عرصه‌های کشاورزی، مسکونی و زیرساخت ها خساراتی وارد نشد، در صورتی که در مناطق مشابه و در استان لرستان خسارات زیاد و جبران ناپذیر وارد شد که هنوز اهالی آن مناطق با آن درگیرند.
ایستگاه های کوهدشت لرستان، گربایگان فسا و سهرین زنجان که تحت تأثیر سامانه‌های بارشی فروردین 98 قرار گرفته بودند، نقش مشابه ایستگاه دهلران را در مدیریت سیلاب ایفا نمودند. نتایج تحقیقات صورت گرفته در ایستگاه دهلران از دیدگاه های مختلف بیانگر اقتصادی بودن، احیای منابع طبیعی، تغذیه آبخوان، افزایش سطح زیر کشت در پایین دست، تثبیت کانون‌های گرد و غبار و ایجاد فضای سبز و جنگلی و تبدیل به یک منطقه تفرجگاهی علاوه بر نقش آن در مهار سیلاب بوده است. مردم منطقه رضایتمندی کامل از فعالیت های آبخیزداری و آبخوانداری استان داشته و یکی از مطالبات اصلی آنها از دولت است.
در هر حوضه ای که عملیات آبخیزداری انجام شده است، علاوه بر مدیریت سیلاب، حفاظت آب و خاک، باعث اشتغال و افزایش تولیدات زراعی و دامی شده است. در صورت توجه دولت به این گونه فعالیت ها و تأمین هزینه‌های اجرای آنها می‌توان انتظار تبدیل نعمت سیلاب به نعمت منابع پایدار آب، خاک و پوشش گیاهی را داشت که شکل زیر گویای آن است.
عملیات آبخیزداری در بالادست نیز در مدیریت سیلاب نقش بسزایی ایفا می‌کند. نتایج پژوهش‌های ارزیابی فعالیت‌های آبخیزداری بیانگر این موضوع است. هر چند در چند سال اخیر شاهد بارش های حدی در بخش های مختلف و بخصوص استان ایلام بودیم که می‌تواند بیانگر تغییر اقلیم باشد، ولی در گذشته‌های دور بارش های مشابه رخ داده و سیلاب هایی با ویژگی‌های سیلاب 94 ایلام  یا 98 لرستان و گلستان بی‌سابقه بوده است.
یکی از علل مهم این سیلاب ها، تغییرات کاربری در حوضه‌ها، تخریب پوشش گیاهی و تجاوز به حریم رودخانه‌ها  یا تغییر مرفولوژی رودخانه است. به‌عنوان مثال تغییر مرفولوژی رودخانه‌ای که از وسط شهر ایلام عبور می‌کرد، در سیل 94 عامل اصلی خسارات بیان شد. در این شهر رودخانه تبدیل به یک کانال سرپوشیده با ابعاد 2 در2 متر و غیرمهندسی شده و با ورود سیلاب باحجم بالا کانال ظرفیت انتقال را نداشته و بخش عمده‌ای از روان آب وارد شهر و خسارات زیادی را به بار آورد. بعد از سیلاب 94 سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور و اداره کل منابع طبیعی استان در حوضه بالادست شهر ایلام عملیات آبخیزداری را اجرا کردند و این عملیات، در سامانه بارشی فروردین 98 نقش بسیار زیادی در کاهش روان آب بازی کرد که اثرات آن بر مردم منطقه کاملاً مشهود بود.
بر اساس اظهارات مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگلها و مراتع، در کل کشور فقط در 10 درصد حوضه‌های آبخیز عملیات آبخیزداری انجام شده ولی تأثیرات آن در جای جای کشور مشهود بوده و تبدیل به یکی از خواسته‌های مردمی شده است. متأسفانه تاکنون مسئولان به این عملیات که هم‌راستا با محیط زیست و حفاظت آب خاک است کمتر توجه کرده‌اند و اغلب بودجه‌های عمرانی معطوف به سازه‌های عمرانی بزرگ شده که علاوه بر هزینه‌های هنگفت اثرات منفی بر محیط زیست نیز داشته‌اند. برای مثال گسترش بی‌رویه سد‌سازی در کشور که نمونه بارز آن سد گتوند است که با هزینه کرد چند ملیارد دلاری اکوسیستم رودخانه کارون را نیز به مخاطره انداخته است.