غریبه‌های آشنا

«جنگ زده» واژه‌ای است که با آغاز جنگ تحمیلی به ادبیات زندگی ایرانیان بخصوص ساکنان شهرهای مرزی از قصرشیرین و نفت شهر گرفته تا سوسنگرد و خرمشهر تحمیل شد؛ زنان، مردان و کودکانی که درشهر آبا و اجدادیشان زندگی آرامی داشتند اما جای آن را به ناگهان موشک، آژیر قرمز و گلوله دشمن بعثی گرفت و برایشان راهی نماند جز ترک شهر و دیارشان. چند میلیون هموطنی که با یک وانت اسباب و اثاثیه، یک چمدان لباس، چند قاب عکس پرخاطره، یک عروسک یا ماشین اسباب بازی و... از خرمشهر، آبادان، سوسنگرد، قصرشیرین، مهران، دزفول و... میهمان شهرهای دیگر کشور شدند.
با شروع جنگ تحمیلی از شهریور سال 1359 و در ادامه در سال 1360 یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشور، وضعیت اسکان «جنگ زدگان» در شهرهای دیگر کشور و ساخت اردوگاه‌های موقت برای زندگی افرادی بود که مجبور به ترک خانه و زندگی شان شده بودند. سال 1360 به دستور نخست‌وزیر وقت محمد علی رجایی، بنیادی تحت عنوان «بنیاد جنگ زدگان» تأسیس شد که وظایف شش گانه‌ای طبق اساسنامه برای آن تعریف شده بود: اسکان، تأمین رفاه، بهداشت، اشتغال و توسعه فرهنگی و هنری جنگ زدگان. بنیادی که در اولین گام اقدام به آمارگیری از جمعیت جنگ زدگان کرد. مصطفی میرسلیم، نماینده مجلس که آن زمان مسئول بنیاد جنگ زدگان بود در مصاحبه‌ای گفته است: «درخواست کردم بسرعت تعدادی بسیج شوند و آمارگیری کنند تا ببینیم چند آواره و از چه شهرهایی داریم و اینها به کجا پناه بردند و چه مشخصاتی دارند. درنهایت متوجه شدیم یک میلیون و ۱۰۰ هزار نفر آواره جنگی داریم. ابعاد کار هم بسیار گسترده بود. اسکان دادن یک میلیون نفر و فراهم آوردن امکانات اولیه معیشتی به این سادگی‌ نبود. مسائل بعد از آن هم یک سلسله مشکلات معنوی و عاطفی بود که بروز کرد و باید حل می‌شد. باید جست‌وجو می‌کردیم که کجا برای اسکان مناسب است و چه میزان ساختمان خالی وجود دارد. دستگاه‌هایی را اعزام کردیم که ببینند کجا ساختمان‌های خالی وجود دارد. این کار از وزارت کشور شروع شد. به ذهنمان رسید از امکاناتی که در شمال کشور داشتیم مثل مجموعه‌های تفریحی بحر خزر استفاده کنیم. سازمان‌های دولتی اغلب مجموعه‌های این چنینی داشتند و در سواحل فرح‌آباد[ساری] تعدادی از این مجموعه‌ها بود اما باز هم جوابگوی یک میلیون و ۱۰۰ هزار نفر نبود و این اسکان موقت حداقل ۲۰۰ هزار نفر را جوابگو بود. همچنین در جهرم و جیرفت اردوگاه‌هایی داشتیم. در خوزستان البته با فاصله از مناطق جنگی و در لرستان و کرمانشاه هم مکان‌هایی برای استقرار آوارگان پیش‌بینی شد و قدری بار ما سبک شد.»
براساس اطلاعات مرکز آمار ایران در سال 1360 فقط از استان خوزستان نزدیک به 350 هزار نفر به سایر مناطق کشور مهاجرت کردند. خانواده‌هایی که بخش مهمی از آنها در شهرهای شیراز، اصفهان، تهران، کرمانشاه، مشهد و شهرهای شمالی در خانه دوست و آشنا یا اردوگاه‌ها و ساختمان‌های مشخص شده از سوی «بنیاد جنگ زدگان» اسکان داده شدند و جمعیت زیادی از آنها دیگر هیچ گاه به شهرشان بازنگشتند. در تهران یکی از مشهورترین نقاطی که جنگ زدگان اسکان داده شدند؛ هتل بین‌المللی تهران (هتل اینترنشنال سابق) بود؛ ساختمانی سفید رنگ زیر پل سیدخندان تقاطع شریعتی که متأسفانه چند سال پیش به‌صورت کامل تخریب شد و می‌توانست به‌عنوان یادگاری از آن روزها حتی تبدیل به موزه شود. گوشه‌هایی از خاطرات «جنگ زدگان» و اسکان شان در این ساختمان در سریال «گل پامچال» به تصویر کشیده شده و همچنان باقی مانده است.
مصطفی میرسلیم به‌عنوان سرپرست بنیاد جنگ زدگان ششم خرداد سال 1360 در گفت‌و‌گو با روزنامه اطلاعات، درباره تخصیص بودجه برای حل مشکلات جنگ زدگان و اقدامات انجام شده، گفته است: «مبلغ ۷۰۰میلیون تومان به‌منظور حل مشکل اسکان، تغذیه، بهداشت و مسائل فرهنگی و… جنگ ‌زدگان تصویب شد و 100 میلیون تومان نیز برای طرح‌های اشتغال جنگ‌زدگان اختصاص پیدا کرد... در اردوگاه‌ها و مناطق پذیرای جنگ‌زدگان عوامل و مشکلات اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی باعث بروز فساد می‌شود. در این راه سعی فراوان کردیم که در زمینه اقتصادی احتیاجات روزمره را رفع کنیم و آنها را با مسائل شرعی و اخلاقی آشنا کنیم و یک سلسله کارهایی هم انجام دادیم؛ ازجمله طرح ازدواج میان خود جنگ‌زدگان.»
اگرچه سال‌ها از پایان جنگ می‌گذرد اما همچنان جمعیت زیادی از «جنگ زدگان» 8 سال جنگ تحمیلی خود را «جنگ زده» می‌دانند، مهاجرانی که جمعیت زیادی از آنها با توجه به تصاویر تلخ و دردناکی که از جنگ در ذهن دارند؛ حاضر به بازگشت به خانه خود نشدند و نیستند. باشوهایی که بهرام بیضایی کارگردان مشهور ایرانی در سال 1365 زندگی آنها را به تصویر کشید. غریبه‌هایی که سالیان درازی است کوچ کرده‌اند ولی همچنان در پاسخ به این سؤال که اهل کجا هستید؟ خود را مرزنشین و جنوبی معرفی می‌کنند؛ آبادانی، خرمشهری، اهوازی، دزفولی، قصرشیرینی، سوسنگردی و...