خیرجمعی و بحران کرونا

معصومه کمال الدینی
 دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی بحران
با شیوع ویروس کووید19 و ابتلای بسیاری از مردم ایران به بیماری کرونا، ما تجربه‌ای دیگر از بیماری‌های واگیردار کشنده مانند وبا و طاعون در ایران را شاهد هستیم؛ بیماری‌هایی که بخش عظیمی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی مملکت ایران و فرهنگ بهداشت، سلامت عمومی و اجتماعی ما ایرانیان را تغییر داده و امروز کرونا با تأثیراتی بسیار مشابه، تغییرات فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی دیگری را رقم زده است.
در همه ادوار تاریخ کشورمان نشان داده شده که استفاده مؤثر از سرمایه اجتماعی در زمان درگیری جامعه با بحران‌های فراگیر، به کاهش پیامدهای منفی آن بحران منجر شده است؛ از جمله مشارکت جامعه در تشکیل جلسات معنوی و حمایت‌های اجتماعی و روانی و نیز عمل به «خیر جمعی» که به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم سرمایه اجتماعی خود تحت تأثیر میزان برخورداری هر جامعه از دیگر سرمایه‌های اجتماعی است. مانند اعتماد اجتماعی و انسجام و احساس همدلی و وابستگی روانی- اجتماعی اعضای یک جامعه با یکدیگر. یکی از ویژگی‌های عمومی ایرانیان در زمان بیماری‌های واگیری مانند وبا یا تجربه قحطی، همیاری و کمک به طبقات اقتصادی پایین‌تر بوده است یعنی کسانی که به‌دلیل مشکلات اقتصادی جامعه در رنج و سختی ناشی از فقر افتاده‌اند. این از جنبه‌های خیر جمعی رفتارهای داوطلبانه است که یا در قالب حرکت‌های خودجوش مردمی برای کمک‌رسانی مالی و اهدای هدیه به نیازمندان جامعه صورت می‌گیرد یا در قالب مؤسسات مردمی و غیردولتی که با هدایت احساس خیر و همدلی مردم، این گونه حمایت‌ها را هدایت و برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنند.
امروزه محققان اجتماعی به این نتیجه رسیده‌اند اجتماعاتی که تجربه بیشتری از خیر جمعی یا همدلی اجتماعی ثمربخش را داشته‌اند، در زمان بحران و مصایب جمعی توانسته‌اند به‌صورت اصولی و کاربردی رفتارهای اجتماعی مردم را تحت نظارت داشته باشند، به‌طور مثال در زمان همه‌گیری ویروس کرونا، خیر جمعی به‌عنوان سازوکار مهمی در مداخله‌گری مددکاری و حمایت روانی – اجتماعی مرتبط با کاهش آسیب ساختار اجتماعی و سلامت روانی -اجتماعی تأثیر خواهد داشت.
یکی از فواید افزایش رفتارهای مبتنی بر خیر جمعی تقویت فرهنگ همیاری، همدلی و درک مشترک از مشکلات یکدیگر و صرفنظر کردن از منافع شخصی است و با وجود اینکه در طول تاریخ اجتماعات همیشه شاهد تعارض میان منفعت فردی و جمعی انسان‌ها و گروه‌های اجتماعی بوده‌ایم، اما انسان‌ها بخوبی آموختند که در زمان بحران، زیستن و بقای فردی نیز نیاز به همیاری اجتماعی دارد؛ از سویی دیگر، خیرجمعی با افزایش مسئولیت اجتماعی می‌تواند باعث افزایش عدالت اجتماعی برای همه گروه‌های جامعه صر‌فنظر از مناسبات شخصی، جنسیتی، نژادی، طبقه اقتصادی و... شود.