برکه؛ «سیستم » ذخیره آب شیرین در حوزه خلیج فارس

علی هژبری
دانشجوی دکترای باستان‌شناسی دانشگاه تهران
اقداماتی که برای آبخوانداری صورت می‌گیرد، «اقتصاد آب ذخایری» نامیده می‌شود. هرچند استخراج و استفاده از آبی که در هزاران سال در لایه‌های زمین ذخیره شده و نیز توسعه کشاورزی بی‌ضابطه منجر به این شده که چاه‌های بسیاری در مناطق جنوبی کشور حفر شود و سفره‌های آب زیرزمینی را فقیر کند؛ اما نباید فراموش کنیم که چالش‌های تقاضای آب را از طریق مدیریت تقاضا می‌توان مرتفع کرد، همچنین آب‌های حاصل از بارش‌های موسمی راه مناسبی برای تأمین آب منطقه است. بارش، سومین عامل شکل‌گیری نواحی اقلیمی ایران است و می‌توان اقلیم بارش را به سه گروه اصلی جنوبی، میانی و خزری تقسیم کرد. ناحیه جنوبی دارای ذخایر آبی کم و متمرکز و برداشت از منابع آب بسیار محدود و شور است. تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی و شور شدن منابع آب در حال حاضر خطری بزرگ در راه توسعه کشاورزی در اراضی خشک است. در این قلمرو که 39 درصد مساحت کشور است، بدون دخالت در چرخه آب و ساخت آب‌انبارها زندگی بسیار دشوار است. بارندگی کم و به‌صورت نامنظم در مدت زمان کوتاه با شدت زیاد و میانگین 15/217 میلیمتر در ماه‌های آذر، دی و بهمن از جمله عواقب آن است. میانگین دما در خرداد و مرداد بالای 40 درجه، در تیرماه به 43 درجه و در دی ماه برابر 4/5 درجه سانتیگراد است. سبک زندگی ایرانیان بخصوص با برافتادن دوره قاجار تفاوت‌هایی با گذشته کرد که از آن جمله می‌توان به لوله‌کشی آب شیرین اشاره داشت که به تبع آن ساخت سدها افزایش یافته و نیز سفره‌های آب زیرزمینی را به خطر انداخته است. با این اوصاف، تکیه بر منابع آب زیرزمینی در این نواحی خطایی بزرگ است.
وقف سالانه 20 تا 25 آب انبار در بستک
در آمار گیری سال 1394 موزه مردم شناسی اوز، 196 برکه (آب انبار) فقط در شهر، حد فاصل دانشگاه پیام نور تا دانشگاه آزاد شناسایی شد. البته این آمار جدا از برکه‌های فراوانی است که خارج از شهر، در بین راه‌ها و نیز در روستاهای بخش اوز قرار دارد. همچنین طی یک بررسی میدانی در شهر لار 211 برکه شناسایی شده است. بنابراین با توجه به اینکه تعداد بسیار زیادی از این برکه‌ها از گذشته تاکنون در منطقه ساخته شده می‌توان به اهمیت آن در کاهش فشار به مخزن سدها و نیز سفره‌های آب زیرزمینی پی برد. لذا به نظر می‌رسد ساخت مخازنی با ابعاد بزرگ دور از ذهن نیست تا امکان تصفیه آن برای مصارف شهری و همچنین استفاده در مصارف صنعتی، کشاورزی و حتی فضای سبز فراهم شود. همچنین با احیای برکه‌های موجود در شهرها، انتقال آن به یک مخزن اصلی و تصفیه آن علاوه بر تأمین آب ساکنان، به برکه‌ها که پیشینه ای طولانی داشته و امروزه در معرض فراموشی قرار دارند، توجه ویژه‌ای باید کرد. به‌عنوان مثال هرچند که سالانه بین 20 تا 25 آب‌انبار توسط واقفان فقط در شهرستان بستک احداث می‌شود اما این مهم به پشتیبانی دولتی برای طراحی و ساخت برکه‌های بزرگ برای تأمین آب سالم نیاز دارد که با تأمین هزینه‌های آن از واقفان امکان‌پذیر خواهد بود. توسعه پایدار با همراهی دانش بومی به کمک دانش رسمی محقق می‌شود و برای توسعه پایدار آب باید به سنت‌های بومی اعتماد کرد.
برآورد شده کمابیش حدود 7500 برکه در جنوب وجود دارد که به‌عنوان ذخیره فرهنگ ملموس از گذشتگان، ارزش توجه برای زندگی روزمره ساکنان را داشته است. بنابراین از این میراث ارزشمند فرهنگی باید حفاظت کرد. آنچنان که پیشتر سیما علویه، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لارستان گفته گرچه ثبت آب‌انبارها مهم است اما نباید آنها را واگذار کرد و موضوع مهم‌تر پس از ثبت، راهکارهایی برای ماندگاری آنهاست، نه اینکه عملاً باعث تخریب آنها شویم. با احیای برکه‌ها همچنین برای تهیه پرونده ثبت جهانی «برکه؛ سیستم ذخیره آب شیرین در حوزه خلیج فارس» گزینه مناسبی برای معرفی به یونسکو فراهم خواهد شد. این در حالی است که «طرح احیای سازه‌های تاریخی آبی جزیره قشم» نامزد دریافت جایزه آموزش برای توسعه پایدار یونسکو در سال ۲۰۱۷ شده اما نیاز است طرح احیای برکه‌ها برای تأمین آب مورد نیاز کل منطقه همچنان از طرف مسئولان پیگیری شود. هرچند گزارشاتی در خصوص «مدیریت بحران آب» تهیه شده که در کنار روش پرهزینه شیرین کردن آب دریا، مدیریت آبخیزداری را پیشنهاد داده‌اند اما خوشبختانه حرکت‌های اجتماعی خوبی از طرف فعالان فرهنگی شکل گرفته که زمینه اجتماعی این احیا را فراهم آورده‌اند که از جمله آنها می‌توان به تشکیل «هیأت امنای آب‌انبارهای اوز» اشاره کرد که در احیا، مرمت، لایروبی و جمع‌آوری زباله برکه‌ها کارنامه قابل قبولی دارند.
امروزه ساخت برکه از زمره فعالیت‌های خیرخواهانه محسوب می‌شود که انگیزه‌های مذهبی دارد و آنچنان که آقای صمد کامجو، عضو سابق شورای شهر لار و از فعالان اجتماعی ذکر کرده: «احیای برکه‌ها از مسجد واجب‌تر است، هم خیر دنیا دارد و هم آخرت» چرا که عدم توجه به حل معضلات آب در جنوب منجر به روند مهاجرت به شیخ‌نشین‌های جنوب خلیج فارس شده و از آنجا که مهاجران معمولاً متخصصان هستند، این ضرر بزرگی برای کشور و عاملی برای توسعه دیگر کشورهای مهاجرپذیر محسوب می‌شود. همچنین کمبود آب موج مهاجرت‌های داخل کشور را افزایش داده و مراکز روستایی را از بین خواهد برد. مطالعه برای ذخیره آب شیرین باید در دو بخش مهم؛ مطالعه ابعاد کمی و مطالعه مسائل کیفی انجام پذیرد. در مطالعات کمی در مورد ابعاد نهایی همچون تعیین حریم مسیل‌ها و در مطالعات کیفی به مواردی مانند گونه مسیل‌ها و نقش آنها در میزان آب، مشکلات جلوگیری از رسیدن آب به مقصد و نیز غیر بهداشتی شدن آب می‌پردازد.
با توجه به اینکه در حال حاضر یکی از مشکلات مدیریتی همچنان تأمین آب شرب مناطق مختلف کشور است، پیشنهاد می‌شود که دولت در تأمین آب مورد نیاز کشور از دانش گذشتگان بهره‌مند شود و این مهم با همکاری سازمان اوقاف و امور خیریه، وزارت نیرو، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت راه و شهرسازی، شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، شرکت مدیریت منابع آب ایران، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و البته جامعه بومی و محلی  است تابرای حفظ و نیز ساخت آب‌انبارها به‌عنوان مخازن ذخیره آب تلاش کنند.