ابتکاری که اراده جنگی صدام را بی‌اثر کرد

4 ماه اول سال 1367 مقطــــع بســیار مهمی در جنگ تحمیلی 8 ســالــه رژیــم بعــــث عــــراق علیه ایران است. دوره‌ای که هرچند سرنوشت جنگ به شکل غیرقابل پیش‌بینی و برخلاف نظر و میل جمهوری اسلامی رقم خورد، لکن آثار و نتایج بعدی آن شرایط را به زیان حاکمان بغداد برهم زد و در نهایت به حذف صدام منجر شد.
بقای اراده جنگی و تداوم ابتکار عمل ایران در جبهه‌های مختلف و بویژه عبور از رودخانه خروشان و عظیم اروند در جریان عملیات والفجر 8، بستن راه دریایی عراق در زمستان 64 و سپس شکستن دیوار دفاعی بصره در عملیات بزرگ کربلای 5 در ماه‌های پایانی سال 1365 و اوایل سال 1366 حاکی از تصمیم ایران برای تعیین سرنوشت جنگ در میادین نبرد نظامی تلقی می‌گردید. لذا کشتار حجاج مظلوم ایرانی در مکه به دست مأموران دولت عربستان سعودی، حضور ناوگان دریایی امریکا در خلیج فارس و قتل عام مردم حلبچه به وسیله سلاح‌ کشتار جمعی از جمله واکنش‌های نظام جهانی در برابر پیروزی‌های قدرتمندانه جمهوری اسلامی ایران بود.

مرحله جدید جنگ
پس از عملیات پیروز والفجر 10 در منطقه عمومی حلبچه، جنگ وارد مرحله جدیدی شد که با وجود مدت کوتاه آن نتایج تعیین کننده‌ای در پی داشت.در این مرحله عراق که با یاری قدرت‌های بزرگ جهانی توان نظامی فوق‌العاده‌ای یافته بود، موفق شد با استفاده از این توان و به کارگیری تجارب گذشته برای مدتی ابتکار عمل را به دست آورد و صحنه نبرد را در دست گیرد و به نفع خود تغییر دهد.
در هنگام شروع دوره جدید، نیروهای سپاه در فاو، شلمچه، جزیره مجنون، مهران، حلبچه و ماووت خط پدافندی داشتند. به همین سبب سازمان رزم سپاه نه تنها تجزیه شده بود، بلکه یگانی آزاد برای احتیاط کلی در اختیار نداشت. نیروهای ارتش نیز در وضعیت مشابهی به سر می‌بردند و در پیرانشهر، قصرشیرین، میمک، فکه و عین خوش سرگرم پدافند بودند. درچنین وضعیتی درآغاز سال 1367 عراق با استفاده از برتری محسوس نظامی خود در جنوب و با اتکا به حمایت روانی و سیاسی – تبلیغاتی حضور نظامی امریکا در خلیج فارس، توانست روحیه لازم را برای خروج از مواضع پدافندی و کسب ابتکار عمل به دست آورد و حملات گسترده‌ای را انجام دهد.
نخستین عملیات از حملات جدید عراق در منطقه فاو انجام شد.ارتش عراق در تاریخ 28 فروردین 1367 با استفاده از دو سپاه هفتم گارد ریاست جمهوری و یگان‌های نیروی دریایی خود شامل 10 لشکر و 26 تیپ به این منطقه حمله کرد و همزمان با این اقدام نیروی دریایی امریکا یک حرکت نظامی و در عین حال نمادین در خلیج فارس انجام داد. در این حرکت بالگردها و ناوهای امریکایی به چند سکوی نفتی ایران در شمال خلیج فارس هجوم آورده و حمایت قطعی امریکا از عراق در حمله به فاو را به نمایش گذاردند. هجوم ارتش عراق به فاو کاملاً غافلگیرانه بود. گستردگی سلاح‌ شیمیایی به کار رفته در این عملیات تا سه برابر منطقه عملیاتی فاو بود تا حدی که توانست منطقه را در حد تحمل‌ناپذیر برای موجودات زنده، آلوده کند.در این وضعیت و در حالی که عراقی‌ها دارای جاده‌های وصولی مناسب بودند و نیروهای ایران در آن سوی رودخانه اروند فقط به یک پل متکی بودند، خطوط دفاعی آنان در برابر آتش شدید و سلاح‌ شیمیایی و بمباران‌های گسترده ارتش عراق 48 ساعت مقاومت کردند.
پس از سقوط فاو، موانع روانی در ارتش عراق تا حد زیادی برطرف شد و ابتکار عمل به دست آنان افتاد و رزمندگان ایران قبل از آنکه فرصت یابند خود را با وضعیت جدید وفق دهند با حوادث دیگری مواجه شدند.در تاریخ چهارم خرداد 1367 یعنی تنها 37 روز پس از سقوط فاو ارتش عراق با سپاه‌های سوم و گارد و واحدهایی از سپاه هفتم به شلمچه هجوم برد و منطقه تصرف شده در عملیات کربلای 5 را در اختیار گرفت.در این عملیات نیز عراقی‌ها به طور وسیع از سلاح‌ شیمیایی بهره گرفتند.

تدبیر جنگی در شرایط دشوار                    
پس از سقوط شلمچه در حالی که عراقی‌ها برای هجوم به جزایر مجنون آماده می‌شدند، نیروهای سپاه پاسداران با هدف متوقف کردن ماشین جنگی عراق و برهم زدن گرایش هجومی آنان عملیاتی را با نام «بیت المقدس7» در منطقه شلمچه انجام دادند و با وجود موفقیت‌های اولیه و گرفتن بیش از 1200 اسیر به‌دلیل بروز مشکلات به مواضع قبلی خود بازگشتند.
در تداوم شرایط ایجاد شده در حدود 2 ماه گذشته، ارتش عراق در تاریخ چهارم تیرماه سال 1367 پس از به کار‌گیری بسیار گسترده سلاح‌ شیمیایی که منجر به شهادت و مصدوم شدن حدود 4 هزار رزمنده ظرف یکی دو ساعت شد، با سپاه‌های سوم، ششم و گارد ریاست جمهوری به جزایر مجنون و منطقه جفیر حمله کرد و مناطق آزاد شده در عملیات‌های خیبر و بدر در سال‌های 1362 و 1363را تصرف کرد.
 با سقوط این 3 منطقه مهم (فاو-شلمچه-جزایر مجنون) که حاصل 4 عملیات بزرگ والفجر 8، کربلای 5، خیبر و بدر طی سال‌های 1362 تا 1365 بود، توازن قوا به شکل بارز و تعیین کننده‌ای به نفع رژیم بعث عراق بر هم خورد. در این شرایط برتری تعداد اسرای عراقی که در ایران به سر می‌بردند مشخص بود. یکی از عوامل برتری ایران بر عراق در اختیار داشتن اسیران بیشتر بود. لذا ارتش عراق برای برهم زدن این نسبت در تاریخ 21 تیرماه 1364 به مواضع ارتش در عین خوش، دشت عباس و فکه حمله کرد و با گرفتن حدود 17 هزار اسیر و غنائم فراوان تا حدود زیادی این فاصله را کم کرد.
در چنین شرایطی ایران برای به دست گرفتن مجدد ابتکار عمل و با هدف آزاد کردن نیروهای خود از حالت دفاعی در نقاط پراکنده و متمرکز ساختن آنها برای مقابله با اقدام بعدی دشمن تصمیم به عقب آمدن از چند منطقه عملیاتی کرد و بدین منظور در یک عملیات زمانبندی شده 3400 کیلومتر مربع از خاک عراق را در حد فاصل 30/3/1367  تا
 22/4/1367 تخلیه کرد. 
حوادث ماه‌های پایانی جنگ از جمله پس از حمله ارتش عراق به خطوط ارتش در فکه که در روز چهارشنبه 22 تیرماه 67 رخ داد و طی آن 92 تانک، 60 نفر برزرهی، 130 عراده توپ، 187 خمپاره‌انداز و 448 دستگاه انواع خودرو به دست نیروهای عراقی افتاد و بیش از 7 هزار نفر اسیر شدند و ایران به این نتیجه رسید که قطعنامه 598 را بپذیرد.