جای خالی صادرات درگواهی صرفه جویی انرژی

یکی از شاخص‌های مهم که نسبت مصرف نهایی انرژی به تولید ناخالص داخلی هر کشوری را نشان می‌دهد، شدت مصرف انرژی نام دارد.
براساس مطالعات صورت گرفته، مصرف انرژی درایران به‌نسبت استانداردهای روز دنیا بالا است. همین شدت مصرف انرژی بالا مسبب مشکلات عدیده‌ای نیز بوده است.
برای مثال، سرانه بالای مصرف گاز مشکلات زیادی را ایجاد کرده و یا مصرف بالای برق در فصل گرم سال باعث شده که صنایع در تابستان با مسائلی نظیر قطعی مکرر برق و در زمستان با کمبود گاز دست‌وپنجه نرم کنند. برای کنترل و صرفه‌جویی انرژی چندین راهکار وجود دارد که ازجمله آنها می‌توان به آموزش و تبلیغات (مانند برنامه‌های ترویجی صداوسیما و رسانه‌ها برای کاهش مصرف آب و برق)، کنترل و نظارت از طریق وضع آیین‌نامه‌ها (الزامات بهینه‌سازی انرژی در ساخت ساختمان)، اتخاذ ابزارهای تعرفه‌ای مانند افزایش قیمت برای مصرف‌کنندگان با مقدار بیش‌ از میزان الگوی مصرف نام برد که تاکنون استفاده شده‌اند و مهمترین سیاستی که در سال‌های اخیر با هدف کاهش شدت مصرف انرژی و پیشگیری از مصرف بالای مصرف‌کنندگان حامل‌های انرژی در ایران دنبال شده، سیاست‌های تعرفه‌ای با اعمال تغییرات قیمتی برای مصرف کنندگان پرمصرف بوده است. اما ابزار نوینی که برای مدیریت بهینه مصرف پیش روست، «گواهی صرفه‌جویی انرژی» است. این گواهی درحقیقت به‌پشتوانه میزان صرفه‌جویی مصرف‌کنندگان حامل‌های انرژی نظیر گاز و برق منتشر می‌شود و اوراق منتشرشده، در بازار ثانویه مورد معامله قرار می‌گیرد.
راهکار انتشار «گواهی صرفه‌جویی انرژی»، تمرکز بر بهینه‌سازی مصرف انرژی کشوربا تغییر عادت مصرف‌کنندگان به‌گونه‌ای است که مصرف‌کننده در بخشی از منافع حاصل از صرفه‌جویی انرژی منتفع شود.
در این طرح، مصرف‌کننده به صورت اختیاری در کاهش مصرف مشارکت می‌کند و بخشی از انرژی صرفه‌جویی شده در قالب گواهی صرفه‌ای به شخص تعلق می‌گیرد تا در بازار به فروش رساند.
معامله این ابزار در بورس‌های کشورهای دیگر هم سابقه دارد و به‌عنوان گواهی سفید (White Certificate) معامله می‌شود و این اوراق، بر مبنای مقدار صرفه‌جویی در مصرف انرژی نسبت به یک مقدار پایه صادر می‌شود و نشان‌دهنده مقدار صرفه‌جویی از یک حامل انرژی مشخص است.
برای نمونه، در کشور ایتالیا از سال 2001 طراحی گواهی صرفه‌جویی انرژی آغاز شد و پس از تصویب مقررات، گواهی سفید در بورس این کشور وارد مرحله معامله شد.
در دوره‌های زمانی سال‌های 2006 تا 2013 دست‌کم معادل یک میلیون و 300 هزار تن نفت خام، معاملات گواهی صرفه‌جویی انرژی در ایتالیا صورت گرفته است.
در هندوستان نیز قانون گواهی صرفه‌جویی انرژی از سال 2001 در 8 بخش طراحی و اجرایی شد؛ در این کشور یکی از اهداف گواهی صرفه‌جویی انرژی را کاهش بیش از 100 میلیون تنی انتشار کربن در جو معرفی کردند.
در ایران نیز با توجه ‌به اسناد بالادستی مطالعات درباره این گواهی انجام شده است. آیین ‌نامه ایجاد بازار بهینه‌سازی انرژی ومحیط زیست در راستای عملیاتی شدن ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و همچنین طبق ماده ۵ قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی در بهمن ماه سال 1396 در شورای عالی انرژی به تصویب رسید ودستورالعمل اجرایی آن نیز در مردادماه سال 1400 در این شورا تصویب و توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ابلاغ شد. 
پیشنهاد اصلی این آیین‌نامه، ایجاد بازار بهینه‌سازی انرژی در کشور است تا براساس صرفه‌جویی که هر یک از بخش‌ها درمیزان مصرف انرژی، گواهینامه صرفه‌جویی انرژی برای آنها صادر شود به نحوی که بتوانند آن را در بازار بهینه‌سازی که در چهارچوب قوانین و مقررات حاکم بر بازار بورس انرژی ایران تشکیل و اداره می‌شود، داد و ستد کنند.
بورس انرژی ایران هم در راستای وظایف خود نسبت به طراحی مدل مفهومی این ابزار اقدام و ابعاد فقهی آن را در کمیته فقهی سازمان بورس بررسی کرد و در اسفند ماه 1399 به عنوان یک ابزار جدید مالی به تصویب شورای عالی بورس رسید.
براساس مصوبه شورا اوراق گواهی صرفه‌جویی انرژی، اوراق بهادار قابل معامله‌ای است که متضمن تعهد ناشر آن به تحویل مقدار معینی از یک حامل انرژی مشخص به دارنده آن در تاریخ مقرر بوده و از محل صرفه‌جویی محقق شده یا تعهد به صرفه‌جویی انرژی در یک دوره زمانی معین ناشی شده است و پس ازآن مقررات تبعی آن شامل دستورالعمل‌های پذیرش، ثبت و سپرده‌گذاری و معاملات آن تدوین و تصویب شد و به‌تازگی دستورالعمل معاملات گواهی صرفه‌جویی انرژی در شورایعالی بورس نیز به‌تصویب رسید تا امکان معامله پذیرکردن آن در بازار سرمایه فراهم شود. براساس مقررات، دو نوع گواهی صرفه‌جویی انرژی در بورس انرژی ایران وجود خواهد داشت.
نوع اول گواهی‌های صرفه‌جویی انرژی محقق شده است که برای طرح‌هایی است که در آنها صرفه‌جویی محقق می‌شود.
نوع دوم، گواهی صرفه‌جویی انرژی تأمین مالی است که برای پروژه‌هایی خواهد بود که سرمایه‌گذار قبل از اجرا اقدام به تأمین مالی پروژه می‌کند.
از مهم‌ترین مزایای گواهی صرفه‌جویی انرژی، می‌توان به تضمین عرضه انرژی، افزایش توان صادراتی، کاهش شدت مصرف انرژی و کاهش نیاز به واردات انرژی اشاره کرد. گواهی صرفه‌جویی انرژی هم‌اکنون طراحی‌شده و آماده اجرا است.
در این راستا سه طرح در حوزه برق درکمیسیون صرفه‌جویی تصویب شده است، اما هنوز فرایندهای اداری آن در وزارتخانه مربوطه تکمیل نشده و در صورت ارسال اطلاعات، می‌توان اقدامات بعدی را برای پیشبرد کار انجام داد.
درسمت بازار سرمایه نیز تمامی زیرساخت‌های قانونی و فنی برای انجام معاملات آماده شده و تنها ناشر اوراق باید تضامین لازم را به بورس ارائه کند.
یکی از چالش‌های اساسی پیش روی طرح گواهی صرفه‌جویی انرژی، هماهنگی بین‌بخشی در خصوص این اوراق است.
وزارت نیرو، وزارت نفت و شرکت‌های تابعه آنها در کنار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بخش‌هایی از وظایف مربوط‌ به تصویب و اجرای این گواهی را برعهده دارند. باتوجه ‌به تأکیدهای دولت سیزدهم برای راه‌اندازی این بازار در سند تحول دولت مردمی، امیدواریم که با همکاری شرکت ملی گاز ایران، توانیر و سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر، این گواهی هر چه زودتر وارد فاز عملیاتی شود.
درخصوص قیمت‌گذاری گواهی صرفه‌جویی انرژی لازم به تأکید است که قیمت‌ها براساس مکانیسم بازار قیمت‌گذاری می‌شود و یکی از پیشنهادات درحال‌پیگیری، امکان صادرات حامل‌های انرژی از محل صرفه‌جویی است. متأسفانه درمصوبات قبلی امکان صادرات انرژی صرفه‌جویی‌شده پیش‌بینی نشده بود. اما برای اینکه بتوان برای گواهی صرفه‌جویی انرژی جذابیت ایجاد کرد باید امکان صادرات در آن فراهم شود. نباید فراموش کنیم که تفاوت قیمت حامل‌های انرژی صرفه‌جویی‌شده با صادرات انگیزه خوبی برای ورود فعالان اقتصادی ایجاد خواهد کرد. به‌عنوان مثال، میزان مصرف انرژی صنایع بزرگی مانند صنعت فولاد بالاتراز استاندارد انرژی است. این صنایع می‌توانند با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های به‌روزتر، مصرف خود را تا سطح الگوی استاندارد پایین بیاورند و حتی بخشی از آن صرفه‌جویی را که به خود آنها تعلق می‌گیرد در بازار بفروشند. این محل درآمد ممکن است انگیزه آنها را برای استفاده از تکنولوژی‌های با مصرف انرژی بهینه‌تر تقویت کند.
همچنین در سطح مشترکان خانگی می‌توان گواهی صرفه‌جویی را به گونه‌ای طراحی کرد تا خانواده‌ها نیز به سمت اصلاح الگوی مصرف و تأمین لوازم با مصرف انرژی کمتر ترغیب شوند. چنین ابزارهای جدیدی قابلیت‌های بالایی در بازار سرمایه دارند هرچند که موفقیت آنها منوط به تغییر برخی استراتژی‌ها و سیاست‌ها درنهادهای متولی انرژی است.