هويت‌هاي سيال در فراجهان

دکتر حمید شهریاری 
عضو شورای عالی فضای مجازی و دبير كل مجمع تقريب مذاهب اسلامي

​​​​​​​«متاورس» بحثی بین‌رشته‌ای است؛ که از یک طرف با حوزه مطالعات فضای مجازی و فناوری اطلاعات و ارتباطات و از سوی دیگر با «هستی‌شناسی» که یک بحث فلسفی است مرتبط است. در هستی‌شناسی با دو دیدگاه کاملاً متفاوت «هستی‌شناسی افلاطونی یا اشراقی» و «هستی‌شنایی ارسطویی یا مشائی» مواجه هستیم.
«هستی‌شناسی اشراقی» عالم را به دو ساحت مُلک و ملکوت یعنی عالم زمینی و عالم آسمانی تقسیم می‌کند. افلاطون معتقد است که عالم ملکوت، عالم حقیقی و واقعی است و عالم مُلکی که عالم این دنیایی و زمینی ما است، سایه آن دنیای حقیقی است. بنابراین، عالم افلاطون پر تر از عالم ارسطو است؛ عالمی است که «حقیقت» و «سایه» در آن تحقق پیدا کرده است. افلاطون معتقد است که نه تنها انسان و حیوانی را که در عالم مُلکی می‌بینیم، حقیقت ندارد بلکه شجاعت و عدالت هم حقیقت ندارد و اینها حقایق مثالی هستند که در عالم ملکوت تحقق دارند و ما تنها سایه آن را می‌بینیم که حقیقت نیست و مجاز است. اینها خصوصیاتی است که اشراقیون برای حقیقت عالم قائل می‌شوند.
اما دیدگاه مشائیون و ارسطو این است که انسان، حیوان و تمام هستی، در زمین محقق می‌شود و ما عالمی به نام عالم ملکوت نداریم؛ مگر عالم خدا و فرشتگان. آن چیزی که در ملکوت هست محل حضور خدایان است نه محل حضور زمینی. امور زمینی روی زمین محقق می‌شوند و حقیقت همانی است که امروز روی زمین مشاهده می‌کنیم.
معتقدم نظریه دینی و توحیدی و آنچه از متون قرآن و حدیث برمی‌آید، بیشتر به نظریه افلاطونی نزدیک است تا نظریه ارسطویی. اما ملاصدرا بین افلاطون و ارسطو قرار می‌گیرد و هر یک را مرتبه‌ای از دیگری در نظر می‌گیرد.
اگر بخواهیم بین دنیای افلاطون، ارسطو و دنیای متاورس نسبتی برقرار کنیم، باید گفت که اگر افلاطون و اشراقیون هستی را ملکوتی می‌دیدند، ارسطو و مشائیون حقیقت هستی را زمینی کردند و متاورس این حقیقت را «خیالی» کرده است؛ نه خیالی خالی از واقعیت؛ بلکه خیالی که ما از آن در هنر بهره می‌گیریم؛ آن نیروی خیالی که در کنار عقل و حس یک نیروی سومی در انسان به وجود می‌آورد و موجب خلاقیت و تولید می‌شود. آنان که امور جدید را در زندگی ما خلق می‌کنند از این حس استفاده می‌کنند. همچنین کسانی هم که به آنان الهام می‌شود از همین مبدأ بهره می‌گیرند. کسی که در انواع هنر از خلاقیت بهره می‌گیرد در واقع از نیروی خیال استفاده می‌کند.
پس، منظور از خیال، نه امر غیرواقعی که «خیال فلسفی» است و آن چیزی است که باعث خلاقیت می‌شود. متاورس در حقیقت دنیایی است که به ما این امکان را می‌دهد که دو ساحت عالم را تنزل بدهیم؛ نخست، ساحتی که در آن امور معقول تبدیل به امور محسوس می‌شوند و دوم، ساحتی که امور محسوس را می‌توان به امور خیالی بدل کرد.
ویژگی دیگر متاورس به «خلاقیت ساخت هویت» برمی‌گردد. دنیای ما محدودیت‌هایی دارد؛ به عنوان مثال یک رونالدو دارد و همه نمی‌توانند رونالدو باشند و هر کس نقش خود را در این دنیا ایفا می‌کند. اما در دنیای متاورس هر کسی می‌تواند نقش هر کسی را ایفا کند. بنابراین، هویت در دنیای متاورس یک «هویت سیال» است و خطی نیست. این در حالی است که وجود ما یک وجود خطی است که در این سیر خطی تغییراتی ایجاد می‌کنیم. اما در دنیای متاورس تغییرات سه بُعدی است، یعنی ما هویتمان را در سراسر این دنیا به علاوه دنیای خیالی که خودمان برای خودمان ترسیم می‌کنیم، می‌توانیم تغییر دهیم.
در دنیای مادی و محسوس، بسیاری از محدودیت‌های هستی ما را در برگرفته است به همین دلیل انسان‌ها پیش‌بینی‌پذیرند. اما خصوصیت متاورس این است که به ما این امکان را می‌دهد که دنیا را از سطح زمینی که یک سطح محسوس است، به سطح خیال تنزل دهیم. اگر این تنزل شکل گیرد، هویت ما در متاورس شکل گرفته و ما شخصیت مجازی سه‌بُعدی خواهیم شد و توان انجام کارهای بسیاری را خواهیم داشت.
متاورس، نمایش همه‌جانبه از محیطی است که می‌تواند بازتاب‌دهنده یک محیط عادی یا یک محیط کاملاً تخیلی باشد. «آواتاری» که در محیط متاورس تعریف می‌کنیم هم می‌تواند شخصیت خودمان باشد و هم آن حسی را که برآمده از خیال ما است در ما بازتولید کند. بنابراین، آنچه هویت و هستی را در دنیای متاورس از دنیای مادی و فراتر از دنیای فرامادی و آسمانی متمایز می‌کند «عنصر خیال» است که خود تعریف جدیدی از هستی و هویت را صورتبندی می‌کند. از آنجا که نفس این موضوع، امری متأخر است بررسی جزئی‌تر اینکه این هویت سیال و چند بُعدی چه خصائص و مؤلفه‌هایی دارد، نیازمند تأملات و مطالعات بیشتر است.
 
*مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید شهریاری است که در نشست تخصصی «هستی‌شناسی و فلسفه هویت در فراجهان (متاورس)» در محل فرهنگستان هنر ارائه شد.