میترا جلیلی
خبرنگار
شیوع کرونا در جهان بار دیگر قدرت شبکه‌های اجتماعی را به رخ کشید و کشورهایی را که سابقه طولانی در فیلتر این اپلیکیشن‌های محبوب در جهان داشتند نیز مجبور کرد تا در سیاست‌های خود بازنگری کنند. برخی کشورهای خاورمیانه ازجمله کشورهای حوزه خلیج فارس به منظور مدیریت بهتر کرونا و راحتی شهروندان، مجبور شدند محدودیت‌های اعمال شده روی برخی از این پلتفرم‌ها را بردارند که هرچند تأکید شده است این تغییر سیاست، مقطعی است و رفع فیلتر به‌صورت موقت انجام شده، برخی آن را نقطه عطفی در روند حضور این پلتفرم‌ها در کشورهای عربی می‌دانند.
رفع محدودیت‌ها، یک نقطه عطف
مردم دنیا در دوران قرنطینه در مواجهه با کرونا ویروس، از طیف وسیعی از اپلیکیشن‌ها و پیام رسان‌ها ازجمله اسکایپ، فیس تایم اپل و واتس اپ و همچنین اپ‌های مربوط به ویدئوکنفرانس استقبال کردند تا هم در خانه بمانند و هم بتوانند با دوستان خود ارتباط بگیرند، دورکاری انجام دهند یا ازطریق آموزش مجازی در کلاس‌های درس شرکت داشته باشند. هرچند در برخی کشورهای خاورمیانه تعدادی از پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی از مدت‌ها قبل فیلتر بود اما این شرایط در روزگار کرونایی تغییر کرد. گفتنی است کشورهای حوزه خلیج فارس سال هاست که به بهانه حمایت از منافع اقتصادی شرکت‌های ارتباطی و صنعت مخابرات، استفاده از اپلیکیشن‌هایی را که قابلیت برقراری تماس صوتی و تصویری داشتند، ممنوع کرده بودند.
اما رفع محدودیت‌های برخی از پیام رسان‌ها در این کشورها چگونه رقم خورد. در پاسخ باید گفت ائتلاف 29گروه حقوق بشری، کشورهای عمان، قطر و امارات متحده عربی(UAE) را مجبور کرد تا در دوران کرونا محدودیت اپلیکیشن‌هایی با قابلیت تماس صوتی و تصویری ازجمله «اسکایپ»، Skype for Business از زیرمجموعه‌های مایکروسافت را کمتر کرده و آنها را به طور موقت رفع فیلتر کنند تا مهاجران بتوانند در دوران قرنطینه، راحت‌تر با خانواده‌های خود ارتباط برقرار کنند و از احوال آنها مطلع شوند. در این سه کشور حداقل 17میلیون مهاجر وجود دارد که بخش عمده آنها کارگرانی با حقوق‌های پایین از کشورهای آسیایی همچون هندوستان، نپال، بنگلادش و فیلیپین هستند و این رفع فیلتر در شرایط اقتصادی امروز کمک شایان توجهی به آنها کرده است.
این گروه‌های حقوق بشری طی بیانیه‌های مختلف خواستار رفع فیلتر پلتفرم‌هایی شدند که می‌توان از آنها برای تماس‌های صوتی و تصویری بهره گرفت. این گروه در بیانیه خود آوردند: کرونا، برای ساکنان این کشورها بویژه کارگران مهاجر و خارجیان مقیم این منطقه که نیاز دارند با خانواده خود در آن سوی مرزها ارتباط برقرار کنند، مشکلات زیادی ایجاد کرده است. حتی ساکنان اصلی این کشورها هم به‌دلیل خانه نشینی، نیاز بسیاری به این پلتفرم‌ها دارند و انکار لزوم دسترسی جمعیت حاشیه خلیج فارس به این پلتفرم‌ها مردم را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد. این حجم مسدودسازی، عادلانه نیست.
علاوه بر بیانیه‌های این گروه‌ها روزنامه نگاران و مردم هم در توئیت‌های متعدد خواستار رفع محدودیت‌ها شدند. به‌عنوان مثال در برخی توئیت‌ها آمده است: لطفاً به ما کمک کنید و اسکایپ، واتس اپ، فیس تایم را حتی به‌صورت موقت باز کنید. در دوران کرونا به ما اجازه دهید تا با خانواده هایمان ارتباط بگیریم.
سلطان سودالقاسمی، ستون نویس اماراتی هم در توئیتر برای 490هزار فالوئر توئیتری خود نوشت: من قویاً به مسئولان امارات توصیه می‌کنم در محدودیت‌های سرویس‌های تماس ویدئویی بازنگری کنند. اگر می‌خواهیم مردم را از تماس‌های فیزیکی دور کنیم باید به آنها اجازه دهیم که کسب و کار و تجارت خود یا دید و بازدیدهایشان را به‌صورت آنلاین انجام دهند. این موضوع قطعاً هم به مدیرایت بحران کرونا و هم به اقتصاد کشور کمک خواهد کرد. وی همچنین در توئیتر خود نوشت: ممنوعیت این اپ‌ها به بهانه محافظت از صنعت مخابراتی کشور درست مشابه این است که بگوییم از دستگاه فکس استفاده نکنید تا از کبوترهای نامه بر محافظت شود و این اصلاً منطقی نیست.
یک پیروزی بزرگ
درنهایت امارات متحده عربی و عمان در 14 مارس 2020 قوانین سختگیرانه خود در این زمینه را اندکی آسان‌تر کردند و قطر هم به‌دنبال این کشورها تصمیمات جدیدی اتخاذ کرد. به‌عنوان مثال سازمان تنظیم مقررات ارتباطات امارات متحده عربی(RTA)، به منظور اجرای فاصله گذاری‌های هوشمند، آموزش از راه دور و...پلتفرم‌های مایکروسافت تیمز(Microsoft Teams) و Skype for Business را به طور موقت بدون فیلتر در اختیار مردم قرار داد. از دیگر پلتفرم‌ها می‌توان به هنگ آوتز گوگل و همچنین اپلیکیشن‌های مربوط به ویدئوکنفرانس ازجمله زوم Zoom)، Webex سیسکو، Avaya Spaces، (BlueJeans و همچنین Slack همچنین اپلیکیشن Blackboard که ویژه دانش‌آموزان است اشاره کرد. با وجودی که اکنون Skype for Businessبه صورت موقت در دسترس کاربران اماراتی قرار دارد ولی اسکایپ، واتس اپ و فیس تایم در این کشور همچنان مسدود است.
در امارات متحده عربی همچنین کمپانی‌های دولتی یک اپلیکیشن جدید با نام UAE Voico را به مردم معرفی کردند که به مردم اجازه می‌دهد تماس‌های صوتی و تصویری رایگان برقرار کنند اما با این حال استقبال مردم از اپلیکیشن‌های خارجی بیشتر است چراکه استفاده از آن را راحت‌تر می‌دانند. گفتنی است پیش از این هم اپلیکیشنی با نام ToTok در امارات، طرفداران بسیاری داشت. گزارش middleeasteye نشان می‌دهد تعداد دانلود این اپلیکیشن رایگان از گوگل پلی و اپ استور بسیار بالا بود اما پس از انتشار گزارشی درباره شنود این اپ از کاربران، ToTok از گوگل پلی و اپ استور حذف شد و مردم هم دیگر رغبتی به استفاده از آن نداشتند.گفتنی است مردم امارات متحده عربی پیش از این تنها می‌توانستند از طریق فیلترشکن از این پلتفرم‌ها استفاده کنند که البته این کار جریمه 136هزار دلاری و مجازات زندان به همراه داشت.
دولت عمان نیز در دوران کرونا، استفاده ساکنان این کشور را از اپلیکیشن‌هایی همچون گوگل میت، زوم، WebEXو همچنین اسکایپ آزاد کرد تا مردم بتوانند ضمن رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، با اعضای خانواده و دوستان شان ارتباط داشته باشند. درعمان همچنین برای راحت‌تر شدن آموزش از راه دور وب سایت‌هایی با دامنه edu.om در اختیار دانش‌آموزان و والدین آنها و همچنین دانشجویان، معلمان و استادان دانشگاه قرار گرفت تا از تحمیل هرگونه هزینه اضافی به آنها پیشگیری شود. در قطر نیز مایکروسافت تیمز و زوم در دسترس شهروندان در دوران کرونا قرار گرفت.
در مجموع رفع محدودیت‌های اپلیکیشن‌ها در کشورهای حوزه خلیج فارس به بسیاری از کسب و کارها کمک کرد تا از این روزنه، کمبود فروش ناشی از بسته بودن فروشگاه‌ها را جبران کنند. در این میان هنرمندان، فروشندگان لوازم ورزشی، مربیان باشگاه‌ها، مشاوران و.. در امارات بیش از همه از این موقعیت بهره گرفتند تا هم سرویس‌های خود را بدون دردسر ارائه بدهند و هم مشکلات مردم بدون خروج از خانه حل شود.
 چرا فیلتر؟
اما دلیل فیلتر این پلتفرم‌ها چیست؟ در پاسخ باید گفت که این اپلیکیشن‌ها رمزگذاری‌های گسترده‌ای دارند به همین دلیل هم ردیابی افراد از طریق آنها بسیار سخت و گاه غیرممکن می‌شود و برخی نیز این موضوع را دلیل اصلی فیلتر می‌دانند. این درحالی است که رگولاتوری‌های کشورهای حوزه خلیج فارس بارها عنوان کرده‌اند که این سختگیری تنها به‌دلیل محافظت از کمپانی‌های بزرگ ارتباطی و صنعت مخابرات این کشورها صورت گرفته است. این سرویس‌ها قابلیت ارسال تماس‌های صوتی و تصویری رایگان دارند به همین دلیل هم دسترسی مردم به آنها عملاً درآمد صنعت ارتباطی این کشورها را کاهش می‌دهد. برخی نیز انتشار اخبار جعلی و دروغ را دلیل این مسدودسازی‌ها عنوان می‌کنند و عده‌ای هم سیاست‌های کلی را دلیل این موضوع می‌دانند.
اگر هم بخواهیم به وضعیت کلی فیلترینگ در دیگر کشورهای خاورمیانه اشاره کنیم باید گفت عربستان یک نمونه منحصربه فرد است چراکه در سال 2017 رگولاتوری این کشور سرویس‌هایی همچون اسکایپ، اسنپ چت، لاین، تایم تایم، تلگرام و تانگو را رفع فیلتر کرد درحالی که این ممنوعیت‌ها در قطر و امارات متحده عربی همچنان باقی ماند.مراکش هم در سال 2016 اسکایپ، وایبر، تانگو، واتس اپ و فیس‌بوک مسنجر را مسدود کرد ولی این فیلتر تنها 8ماه طول کشید و اکنون این شبکه‌های اجتماعی آزادانه توسط مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در الجزایر هم به منظور پیشگیری از تقلب دانش‌آموزان در امتحانات، در تابستان 2016 به طور موقت برخی از این اپلیکیشن‌ها مسدود شدند.

کمیسیون فدرال ارتباطات امریکا، اعلام کرد هواوی و زد‌تی‌ای تهدید امنیت ملی هستند. بنابراین شرکت‌هایی که از یارانه دولتی استفاده می‌کنند نمی‌توانند با آنها همکاری کنند.
به‌گزارش مهر این بدان معنا است که شرکت‌هایی که از برنامه یارانه ۸.۳ میلیارد دلاری دولت امریکا به‌نام طرح «یونیورسال سرویس فاند» استفاده می‌کنند، نمی‌توانند هیچ گونه تجهیزات یا سرویسی از این دو شرکت را بخرند، در آن سرمایه‌گذاری کنند، نگهداری یا پشتیبانی کنند.
«آجیت پای» مدیر این کمیسیون در بیانیه‌ای اعلام کرد: این سازمان ،هواوی و زد تی ای را به‌عنوان خطرهایی برای شبکه‌های مخابراتی امریکا و آینده فناوری ۵G کشور می‌داند.
در حقیقت این حکم به رأی موافق کمیسیون فدرال ارتباطات امریکا در ماه نوامبر رسمیت می‌دهد؛در آن زمان این سازمان قانونگذاری اعلام کرد هر دو شرکت چینی تهدیدی برای امنیت ملی امریکا هستند.
این در حالی است که امریکا سال گذشته هواوی را در فهرست سیاه وزارت بازرگانی قرار داد و این رأی جدید احتمالاً سبب می‌شود ارتباط این شرکت چینی با زنجیره تأمین ذخایر نیمه رسانا قطع شود.

در حالی که سایت رسمی سامانه همتا hamta.ntsw.ir است، کلاهبرداران برای فریب و سوءاستفاده کاربران، پیامک‌هایی به همراه لینک سایت‌های فیشینگ ارسال می‌کنند. به گزارش ایسنا، این درحالی است که با مراجعه به وب‌سایتی که لینک آن در پیامک آمده است، متوجه می‌شویم این وب‌سایت فیلتر شده است، اما از آن‌جایی که این روزها بیشتر کاربران برای مراجعه به وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های فیلترشده، از فیلترشکن استفاده می‌کنند متوجه این موضوع نخواهند شد؛ درصورتی که با فیلترشکن وارد این سایت شوید، با سایتی مواجه خواهید شد که بسیار شبیه به سامانه همتا طراحی شده و متأسفانه کاربران بدون توجه به آدرس سایت که اشتباه است، فریب صفحه‌ای  را  می خورند که مشابه سایت اصلی طراحی شده است. کانال رسمی آموزش و اطلاع‌رسانی ثبت تلفن همراه (رجیستری) هم بارها هشدار داده که این روش، یکی از شیوه‌هایی است که کلاهبرداران برای دستبرد زدن به حساب بانکی افراد از آن استفاده می‌کنند. از طرفی کاربران باید توجه داشته باشند هرگونه اطلاع‌رسانی در زمینه طرح ثبت تلفن همراه، از طریق سرشماره پیامکی HAMTA انجام می‌شود. ازطرفی سایت رسمی سامانه همتا hamta.ntsw.ir
و سایت اطلاع‌رسانی همتا hamtainfo.ntsw.ir است و سامانه همتا دامنه دیگری ندارد.

حمید ضیایی پرور
پژوهشگر فضای مجازی
سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی وابسته به صدا و سیما، اخیراً اقدام به انتشار متنی در وب سایت خود کرده است که این عنوان را بر بالای خود دارد: «ضوابط و شرایط تأسیس و بهره‌برداری از کارگزاری (محتوای حرفه‌ای) خدمات صوت و تصویر فراگیر و صلاحیت‌های اجرایی آن». این سازمان که به اختصار ساترا نامیده می‌شود، در این متن، چند مقرره وضع کرده است:
1- برای نظارت بر محتوای صوت و تصویر در فضای مجازی، اقدام به تأسیس یک نهاد اجرایی دیگر به‌نام کارگزاری کرده است. چرا که نظارت و کنترل محتوای صوت و تصویر در فضای مجازی بسیار پیچیده و مشکل است و ساترا با این اقدام، در واقع نهادهای دیگری را تأسیس کرده و به خدمت گرفته است.
2- وظایف این کارگزاری‌ها چیست؟ نظارت بر محتوای صوت و تصویر و اقدام به ممیزی و ویرایش و اصلاح آن محتوا.
3- این کارگزاری‌ها در قبال این ممیزی و ویرایش، یا به‌عبارتی حذف محتوای نامناسب از فیلم‌ها و محتواهای صوت و تصویری ارجاع شده، مبلغی به‌عنوان تعرفه از مشتری (همان تولید‌کننده محتوا) دریافت می‌کنند. 15 درصد از درآمد ناخالص کارگزاری‌ها هم باید به ساترا داده شود.
4- تولید‌کنندگان محتوای صوت و تصویر باید سه روز قبل از انتشار آن محتوا در پلتفرم خود، آن را به کارگزاری ارائه داده و مجوز بگیرند.
5- مسئولیت تخطی از مقررات وضع شده ساترا در محتوای منتشره در درجه اول با کارگزاری‌ها و در درجه بعد با صاحبان پلتفرم‌ها و تولید‌کنندگان محتوا است.
به‌نظر می‌رسد این مقررات و ضوابط وضع شده ساترا با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در تضاد باشد. چرا که قانون اساسی در اصل 24 تصریح می‌کند: نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد تفصیل آن را قانون معین می‌کند. ماده 4 قانون مطبوعات نیز تصریح می‌کند: هیچ مقام دولتی و غیر دولتی حق ندارد برای چاپ مطلب یا مقاله‌ای در صدد اعمال فشار بر مطبوعات برآید یا به سانسور و کنترل نشریات مبادرت کند. ماده یک همین قانون مطبوعات تصریح می‌کند: نشریه الکترونیکی رسانه‌ای است که به طور مستمر در محیط رقومی (دیجیتال) انواع خبر، تحلیل، مصاحبه و گزارش را در قالب نوشتار، صدا و تصویر منتشر می‌نماید. و البته تمامی مقررات وضع شده در قانون مطبوعات برای نشریات الکترونیک نیز قابل تعمیم است.
بر اساس دیدگاه‌های صاحب نظران ارتباطات از جمله مرحوم پروفسور کاظم معتمد‌نژاد، نظام‌های رسانه‌ای در دنیا چند نوع هستند نظام‌های کنترل پیش از انتشار، نظام‌های کنترل پس‌از انتشار. از مجموع مفاد قوانین اساسی و مطبوعات ایران چنین استنباط می‌شود که نظام رسانه‌ای ایران نظام کنترل پیش از انتشار نیست، اما ضوابط تعیین شده توسط ساترا، کنترل و ممیزی را به پیش از انتشار، آن هم سه روز قبل از انتشار محتوا، تعمیم داده است.
ممکن است گفته شود که صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی با نشریات و مطبوعات متفاوت است. در پاسخ باید گفت: اولاً تنها قانون مرتبط با رسانه‌ها چه مکتوب و چه فضای مجازی، قانون مطبوعات است. ضمن اینکه اصل آزادی نشریات و مطبوعات تصریح شده در قانون اساسی، تنها قانون را ملاک تفصیل خلاف این موضوع می‌شناسد و قانون مورد نظر هم قانون مصوب مجلس و همان قانون مطبوعات است و تاکنون قانون دیگری توسط قوه مقننه تصویب نشده است اما ساترا در تدوین مفاد این شیوه نامه، جایگاه خود را تا سطح قانون‌گذار ارتقا داده و اقدام به تدوین مقرره‌ای کرده است که صریحاً بر خلاف نص قانون اساسی است.
از سوی دیگر ساترا در ضوابطی که خود تدوین کرده، همه انواع VOD ، IPTV، UGC، OTT، شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی، بخش‌های صوت و تصویر همه رسانه‌های دیجیتال(مانند وب سایت‌ها و پایگاه‌های خبری و خبرگزاری) را مشمول ضوابط اخذ مجوز ساترا دانسته است. هنوز هیچ تعریف قانونی و جامعی از صوت و تصویر فراگیر هم در کشور ارائه نشده و میان دستگاه‌های اجرایی کشور مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، مجلس، مرکز ملی فضای مجازی و صداوسیما در مورد تعریف صوت و تصویر فراگیر اختلاف نظر وجود دارد.
از سوی دیگر در مقررات وضع شده ساترا برای تشکیل کارگزاری محتوا، چند اشکال دیگر نیز وجود دارد از جمله اینکه، این ضوابط مستند به هیچ قانونی نیست، معمولاً رسم بر این است در ابتدای هر آیین نامه یا ضوابط یا مقررات وضع شده تأکید می‌کنند که به استناد فلان قانون یا آیین نامه، اما چون ساترا هیچ قانونی برای استناد به آن برای تدوین چنین مقررات عجیب و غریبی پیدا نکرده در اول آن نوشته: در راستای منافع عمومی از سوی دیگر درآمد زایی از محل ممیزی محتوا (که به تصریح قانون مطبوعات، هر گونه ممیزی پیش از انتشار، سانسور نامیده شده است)، غیر قانونی، غیر عادلانه و غیر منصفانه است. شما خودتان را جای تولید‌کننده یا ناشر محتوا بگذارید: هم باید سه روز قبل انتشار، محتوایتان را در اختیار کارگزاری‌های ساترا بگذارید هم تن به سانسور و ممیزی بدهید و هم بابت این ممیزی پیش از انتشار شکر‌گزار باشد و هم بابت آن هزینه بدهید و دست آخر اگر محتوای منتشره نهایی، مشکلی داشته باشد در قبال آن مسئولیت دارید! ساترا در این ماجرا و فرآیند چه مسئولیت و نقشی دارد؟ هیچ! فقط مقررات وضع می‌کند و 15 درصد هزینه‌های اخذ شده از تولید‌کننده یا ناشر را دریافت می‌کند! آن هم ناخالص! یعنی حاضر نیست هزینه‌های بیمه و مالیات کارگزاری‌ها را از درآمدشان کم کند و بعد 15 درصد بگیرد.
در واقع ساترا در این ماجرا هم در نقش قانون‌گذار، هم در نقش مجری، هم در نقش ناظر، هم در نقش قاضی، هم در نقش تاجر ظاهر شده است. این در حالی است که بخش عمده گرایش عمومی به‌سمت پلتفرم‌های فیلم و سریال در فضای مجازی به‌خاطر ناکارآمدی صدا‌و‌سیما در اقناع افکار عمومی و برآورده کردن نیازهای سرگرمی و رسانه‌ای مردم بوده است. حالا صداوسیما می‌خواهد همان مقررات و دیدگاه سنتی، قدیمی و بشدت محدود و بسته خود را به فضای مجازی نیز تسری دهد. همان مقرراتی که باعث شده سال‌ها مردم صدای ساز و ادوات موسیقی را از صداوسیما بشنوند اما تصویر این ادوات را نبینند. بعید نیست اگر ساترا موفق شود مقررات و ضوابط و دیدگاه خود را به پلتفرم‌های صوت و تصویر در فضای مجازی دیکته کند شاید در آینده شاهد کنسرت‌های آنلاینی در فضای مجازی خواهیم بود که نه زنده بلکه سه روز قبل ضبط شده و در آنها اثری از ابزارآلات موسیقی نیست یا به جای این ادوات، آباژور قرار دارد.