محمد معصومیان
گزارش نویس
حتما شما هم عباراتی از این دست شنیده‌اید؛ روزی که 70 میلیون موش آدمخوار از فاضلاب‌های نمور و کثیف تهران بالا می‌آیند تا کنترل شهر را به دست بگیرند. روزی که میلیون‌ها کشته روی زمین تلنبار خواهد شد. زمین می‌شکافد و برج‌ها‎ و ساختمان‌ها را می‌بلعد؛ فرقی نمی‌کند کجای تهران باشید چون روز زلزله تهران آسمان به زمین برخورد خواهد کرد. راستش را بخواهید نباید آنقدر از ترس افتادن عقب رفت که از پشت افتاد. یادتان هست درباره دریاچه ارومیه می‌گفتند بهترین راه این است که نمکش را برداریم و هرچه ماند پارکش بکنیم؟ متاسفانه گاهی این حرف‌ها از دهان برخی کارشناسان هم بیرون می‌آید. آن طور که پژوهش دکتر فریبرز ناطق الهی استاد پژوهشکده مهندسی سازه نشان داده است «در سناریوی زلزله شب تهران ۴و نیم میلیون کشته می‌شوند، یک و نیم میلیون زخمی که آنها را هم کشته فرض کنید چون زخمی بودن در زلزله خیلی بد است اگر من 80 درصد هم اشتباه کنم، باز یک میلیون و200 هزار کشته خواهیم داشت.» حالا سؤال اینجاست؛ چرا تنها نقل قول‌ها یا اخباری از زلزله تهران در رسانه‌ها منعکس می‌شود که بازنمایی تصویری آخرالزمانی است و ارائه این تصویر چه تبعاتی برای مردم مضطرب تهران خواهد داشت؟ مسئولان مقصرند یا رسانه‌ها؟
همین چند ماه پیش بود که فعالیت گسل مشا در نیمه شب باعث لرزه در ساختمان‌های شهر شد. شبی که مردم با وجود شیوع ویروس کرونا به کوچه‌ها سرازیر شدند. بعضی در صف‌های بلند پمپ بنزین‌ها ماندند طوری که اگر کسی نمی‌دانست، فکر می‌کرد پمپ بنزین‌ها امن‌ترین مکان‌های تهران هستند. باک‌ها را پر کردند تا اگر زمین و زمان به هم پیچید، به شهرهای اطراف پناه ببرند. عده‌ای شب را در ماشین‌ها گوشه اتوبان به صبح رساندند و بعضی از ترس تا صبح به لوسترهای خانه خیره ماندند. یادم هست وقتی درکوچه‌ها قدم می‌زدم تقریباً هیچ کسی را با کوله نجات ندیدم. کوله‌ای که لازم است کنار در هر خانه‌ای وجود داشته باشد و اقلامی از قبیل آب، مواد غذایی کنسروی یا خشکبار، کمک‌های اولیه، داروهای لازم، ملزومات سبک خواب، شارژر موبایل، چراغ قوه و رادیو،  مدارک و کپی مدارک هویت، کبریت و دستمال کاغذی در آن باشد. همه دست خالی تنها چیزی که به ذهن‌شان می‌رسید، فرار از خانه بود.
دکتر مهدی زارع، استاد زلزله شناسی یکی از تبعات مخابره اخبار غیرعلمی و کابوس‌ساز در فضای رسانه‌ای کشور را همین رفتارهای هیجانی مردم می‌داند: «متأسفانه اخبار علمی و مطالب مبتنی بر پژوهش‌ها برای رسانه‌های ما هیجان ندارد اما اگر کسی بگوید زلزله تهران 10 میلیون کشته خواهد داشت همه رسانه‌ها تیتر اول خود را به آن اختصاص خواهند داد. تزریق این طرز فکر که هیچ کار علمی و ساختاری در کشور برای زلزله انجام نشده  یا با سوگیری مردم را ناامید و مضطرب کنیم باعث بروز این رفتارهای هیجانی از طرف مردم می‌شود.» او معتقد است هرچند کارهای زیادی مانند طرح «شهر آماده» یا «مدرسه آماده» یا مقاوم‌سازی مدارس انجام شده اما هنوز کافی نیست و باید اقدامات بیشتری انجام بشود.
این استاد زلزله شناسی از آموزش‌های مناسب که در زمینه زلزله به اقشار مختلف جامعه داده شده می‌گوید اما میزان نفوذ و علاقه‌مندی مردم به این آموزش‌ها را محل بحث می‌داند. زارع می‌گوید: «اتفاقاً اگر بشود در زمینه‌ای مانور داد، همین آموزش زلزله است که در میان اقشار مختلف مردم از طریق رسانه‌های تصویری و کاغذی تأثیر گذار است اما اینکه مردم این آموزش‌ها را جدی بگیرند یا با فرهنگ آنها سازگار باشد بحث جدی می‌طلبد.»
از او می‌خواهم تصویری واقع بینانه و علمی از زلزله تهران و تعداد تلفات احتمالی آن بدهد تا شاید از این طریق بشود مردم  را به کارهای پیشگیرانه و آموزش ترغیب کرد: «اینکه در رسانه‌ها گفته می‌شود اگر در تهران زلزله 5/6 ریشتری بیاید و ساعت حدفاصل 6 بعداز ظهر تا 12 شب باشد 40 درصد مردم از بین می‌رود یک حرف غیرکارشناسی است.» این زلزله شناس معتقد است ارزیابی منطقی و واقع بینانه معمولاً جزئیاتی علمی می‌خواهد که بعضاً انجام نشده یا اصلاً در این محاسباتی که در رسانه‌ها منعکس می‌شود اعمال نشده است. «پارامترهای زیادی در این امر دخالت دارد مانند فصل، دمای هوا، ترافیک، وضعیت اقتصادی، فعالیت گسل‌های اطراف یا درون تهران... اینکه گفته شود، در اولین زلزله‌ 6 یا 7 ریشتری که اتفاق بیفتد میزان مرگ و میر میلیونی خواهد بود منطقی نیست چون ساختمان‌های ما از سال 85 آیین‌نامه‌ها را بیشتر اجرا کرده‌اند.» البته او تنها خسارت را ویرانی ساختمان‌ها نمی‌داند و از تلفات نوع دوم و سوم مانند آتش سوزی‌های بعد از زلزله یا دزدی و غارت مردم مشوش بعد از حادثه هم ابراز نگرانی می‌کند. مواردی که بعضاً در زلزله‌های دیگری که در کشور رخ داد به نوعی بروز پیدا کرده است. اتفاقاتی که تنها از مردمی سر می‌زند که  با پیشداوری ناامیدانه از رسیدن کمک‌ها در 72ساعت اول بعد از بحران با ذهنی پریشان به غریزی‌ترین رفتارهای خود پناه می‌برند. حافظه‌هایی خالی از آموزش‌های مؤثر که راه زنده ماندن در ساعات اولیه بحران در آن ذخیره نشده است.
«مأموریت ما این است که اولاً طرز فکر مردم را عوض کنیم. نگاه غلط تقدیرگرایانه‌ای  که فکر می‌کند هر چه باداباد و هر چه شود تقدیر آن‌طور بوده و همچنین غلط دیگری که زلزله همه چیز را از بین خواهد برد. اگر این دو نگاه عوض شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.»  معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، فلسفه وجودی این مرکز را این طور معرفی می‌کند. حیدر کلهری معتقد است، ذهنی که با این نگاه رشد کند، منتظر فاجعه بزرگ است و بزرگ‌ترین آسیب این است که مردم را از آموزش و تلاش برای نجات خود باز می‌دارد: «وقتی این نگاه تغییر کند جامعه آرام آرام به حرکت می‌افتد و برای آموزش تلاش خواهد کرد.»
کلهری ایجاد تصویری از زلزله تهران که در آن همه چیز از بین خواهد رفت را اشتباه می‌داند و می‌گوید: «ما باید سطح آگاهی مردم را بالا ببریم تا با فهم اینکه قرار نیست همه در زلزله تهران از بین بروند، به این فکر کنند که چطور جزو فوتی‌ها و آسیب دیدگان زلزله نباشند.»
کلهری از طرح‌هایی که در زمینه آموزش مدیریت زمان بحران انجام شده می‌گوید. شروع آموزش از مدارس و آماده شدن طرح ملی مدارس آماده که از شهریور در تمام مدارس کشور اجرا خواهد شد، یکی از این طرح‌ها است. طرحی که در آن طی 12 مرحله دانش آموزان با مخاطرات و تجهیز و مانورهای زلزله آشنا خواهند شد: «تا امروز در 3 هزار مدرسه تهران 50 درصد این طرح اجرا شده است و ما امیدواریم این آموزش باعث تربیت نسلی بشود که نگاهش به بحران متفاوت باشد.»
وی با تاکید بر آموزش شهروندان برای آمادگی پیش از حادثه، در جریان حادثه و پس از حادثه از طریق منابع معتبر و مورد تایید ستاد پیشگیری و مدیریت بحران می‌گوید: «مراکز تخلیه اضطراری یک تجربه جهانی است که در شهرهای مختلف فضاهایی را مشخص می‌کند که مردم در زمان بحران در آن تجمع کنند که امن و غیرمسقف باشد. ما 2 هزار و500 نقطه در تهران را مشخص کردیم که امکاناتی مانند آب و برق و سرویس بهداشتی دارند تا در 72 ساعت اول بتواند جوابگوی مردم باشد.» کلهری معتقد است با وجود تمام کارهای خوب و ریل‌گذاری‌هایی که مورد تأیید کارشناسان است هنوز راه درازی در پیش است که اولین قدم آن تغییر رویکرد مردم به زلزله است.
چندبار با خودم تکرار می‌کنم تا در ذهنم بماند: «در زلزله همه شهر ویران نخواهد شد» این جمله کلیدی است و البته برخلاف همه تصاویر هولناکی که به ما ارائه می‌شود. به قول دکتر زارع شاید بهتر باشد چشم و گوش خود را برای دیدن و شنیدن  تصاویر و گفته‌های غیرمسئولانه‌ای که باعث ایجاد نگاهی ناامیدانه می‌شود ببندیم. زارع می‌گوید: «مردم به حرف‌های غیرعلمی بعضی مسئولان گوش نکنند. این حرف‌ها علمی و کارشناسی نیست و گاهی جنبه‌های دیگری هم دارد. متاسفانه حرف‌هایی که گفته می‌شود تنها اثر منفی روی ذهن مردم می‌گذارد و آنها را از تلاش برای آموزش و پیشگیری متوقف می‌کند.»