حسین آخانی استاد گیاه شناسی دانشگاه تهران

مهدی معتق استاد مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان


سیل پدیده‌ای طبیعی و حتی لازم است، اگر سیل نبود ما از بسیاری از چشم اندازهای زیبای زمین محروم بودیم. شکل‌گیری رودخانه‌ها و دره‌ها و همچنین پر شدن تالاب‌ها، حاصلخیزی خاک دشت‌ها از دستاوردهای طلایی سیل است. ایران از نظر اقلیمی کشوری است با آب و هوای قاره‌ای که چندین جبهه آب و هوایی در ساختار اقلیمی آن تأثیر دارد. از طرفی به دلیل قاره‌ای بودن، آستانه‌های اقلیمی در ایران بسیار گسترده و رخدادهای اقلیمی غیر قابل پیش‌بینی است. مردمانی که در فلات ایران زیست می‌کردند، خوب می‌دانستند که چگونه با این شرایط کنار بیایند. آنها با رعایت فاصله از رودخانه می‌توانستند نه تنها جان خود را حفظ بلکه از خسارت به اموال خود جلوگیری کنند. در ضمن استفاده از آب رودخانه را متناسب با شرایط رودخانه – که حاصل خاطرات نسل‌ها بود – مدیریت می‌کردند. بی‌خود نیست که فردوسی در 1000 سال پیش گفته است: به‌جویی که یک روز بگذشت آب / نسازد خردمند ازو جای خواب.
نگارندگان این یادداشت به کمک جدیدترین تصاویر ماهواره‌ای دو نقطه از سیل اخیر در امتداد رودخانه نمرود واقع در مزداران را بررسی و به نتایج شگفت‌انگیزی دست یافتند. چنانچه در عکس‌های ماهواره‌ای مزداران دیده می‌شود، تغییر شدید کاربری در بستر و حاشیه رودخانه نشانه محل آسیب‌پذیر بوده است. اگرچه نگارندگان از عکس‌های ماهواره‌ای نمی‌توانند نوع ساخت‌و‌ساز را تشخیص دهند، ولی به نظر می‌رسد که در منطقه مزداران، با تجاوز به حریم رودخانه اقدام به ساخت‌و‌ساز شده است. در منطقه امامزاده داوود نیز ساخت و‌سازهای دیگری در پیچ رودخانه صورت گرفته است.
متأسفانه در سال‌های اخیر تجاوز به حریم رودخانه‌ها بشدت گسترش یافته است. ویلاسازی، رستوران‌سازی، جاده‌سازی و انواع دخالت‌های دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها دهانه رودخانه را تنگ کرده و باعث می‌شود که جریان آب رودخانه در زمان طغیان به سیلاب مخرب تبدیل شود.
 عملیات آبخیزداری سازه‌ای به عنوان یکی از مهمترین اقدامات در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌ها برای کاهش خسارت سیل در ایران اجرا می‌شود. عکس‌های ماهواره‌ای سیل امامزاده داوود مشخص می‌کند که درست در بالای امامزاده چندین سد کوچک آبخیزداری ساخته شده بود. ولی رخداد سیل اخیر نشان داد که تعدد این سازه‌ها هم نتوانست مانع جریان سیلی شود که فقط حاصل حدود 30 میلی متر بارندگی بود. باید بررسی کرد که چه اتفاقی افتاده و متولیان امرباید کارآیی و نقاط ضعف این سیستم را به صورت جدی مورد نقد و بررسی قرار دهند و به هیچ عنوان بر راهکارهای آبخیزداری سازه‌ای برای ممانعت از سیل تأکید و سرمایه‌گذاری نکنند. آبخیزداری واقعی جلوگیری از فرسایش خاک و ایجاد نفوذ پذیری حوضه است که این کار فقط با کنترل چرا[ی دام] و حفظ و احیای ساختار طبیعی زمین ممکن است.بر‌اساس مشاهدات یکی از نویسندگان این متن (آخانی)، در سیل 1380 در پارک ملی گلستان با شکسته شدن دو سد آبخیزداری، سیل تشدید و درست بلافاصله بعد از این دو سازه که منجر به آزاد‌سازی حجم بالای رسوب و همچنین مصالح به کار رفته در آن سازه‌ها شده بود. این مواد رسوبی و مصالح همراه آن انرژی سیل را بالا برده و هسته اصلی ویرانگری سیل را شکل داده‌است. گزارشات متعددی از شکسته شدن بندهای آبخیزداری در سیل‌های اخیر برای نمونه در کرمان و یزد وجود دارد که باید با دقت بیشتر هر کدام مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
اما مسأله اصلی که در همه سیل‌های ایران مشترک است، فرسایش شدید حوضه آبریز و دستکاری در ساختار هیدرولوژی (آب) است که مهمترین عوامل سیل هستند. این فرسایش ناشی از چرای بی‌رویه، تغییر کاربری بی‌رویه، جاده سازی‌های بی‌مورد، معدن‌کاوی، برداشت شن و ماسه از بستر و شیب‌های اطراف و از همه مهم‌تر تجاوز به حریم طبیعی رودخانه‌هاست. پوشش گیاهی حاشیه رودخانه‌ها به عنوان مهمترین عامل کنترل شدت جریان آب عمل می‌کنند. برداشت آب از رودخانه‌ها برای عملیات معدن‌کاری، باغداری‌ها و رستوران‌های حاشیه رودخانه  یا ویلا‌ها باعث می‌شود که در فصل کم باران جریان رودخانه تضعیف شده و با افزایش بستر با مورد رسوبی دهانه رودخانه کوچک‌تر شده و در زمان سیل امکان جابه‌جایی حجم بالای آب را نداشته باشد.
نتیجه آنکه سیل‌های اخیر آیینه تمام نمای دخالت انسان در رژیم رودخانه است. متأسفانه درک درستی از زیست‌بوم رودخانه در ایران وجود ندارد. متولی رودخانه‌های ایران وزارت نیرو است که بیشتر نگاه بهره‌ورانه نسبت به رودخانه دارد. در حالی که رودخانه یک زیست‌بوم پویاست که مانند شریان‌های حیاتی، با انتقال آب به حوضه آبریز باعث پایداری مسیر رود می‌شود و لازم است مدیریت آنها به عهده سازمان حفاظت محیط زیست باشد.بعد از سیل 2021 شرق آلمان، محققان با بررسی دقیق مسیل و اتفاقاتی که در پستی و بلندی‌های منطقه افتاد، اقدام به ریشه‌یابی سیل کردند. متأسفانه دستگاه‌های دولتی و گاهی شرکت‌های ذینفع در شرایط بحران به ارائه راهکارهای شتابزده – مانند آبخیزداری سازه‌ای– اقدام می‌کنند. توصیه ما به دستگاه‌های مسئول آن است که مانند آنچه در آلمان انجام می‌شود، با فراخوان کلی به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی از آنها دعوت شود تا مستقلاً به بررسی هر مورد از سیل (به طور جداگانه) پرداخته وسپس بر اساس نتایج علمی اقدام به اصلاح حوضه آبریز و بالا بردن تاب‌آوری در مقابل سیل کنند. بدون انجام تحقیقات مناسب و مستقل، انجام راه‌حل‌های ضربتی و فوریتی، نتیجه‌ای جز اتلاف بودجه و افزایش خسارت‌های جانی و مالی در سیل‌های بعدی نخواهد داشت.

زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم

  یوز مادر سرگردان جاده میامی مشهد است. محیطبان‌ها در جاده میامی به عباس‌آباد (مشهد به تهران) در میان تردد پرسرعت خودروها چشم دوخته‌اند به سرعت بالای خودروهای عبوری تا جلوی تصادف دیگری را بگیرند. محیط‌ زیست ایران هفته جاری یک یوز دیگر خودش را بر اثر تصادف جاده‌ای از دست داد. جاده‌ای که از دل منطقه حفاظت شده می‌‌گذرد. جاده‌ها پس از سگ‌های گله و ولگرد، دومین عامل مرگ یوزهای ایرانی هستند. یوز جوان میامی هشتمین یوزی است که گذر یک جاده از منطقه حفاظت شده او را از محیط‌ زیست نحیف ایران می‌گیرد.
حالا محیطبان‌ها نگران تردد خانواده یوز تلف شده‌اند. یوز مادر یا یوز خواهر و برادر براساس غریزه به جست‌و‌جوی او برمی‌آیند. برآوردها نشان می‌دهد که خانواده یوز ماده بین پنج تا یک هفته به‌دنبال گمشده خود می‌گردند شاید نشانی از آن بیابند. همین مسأله هم ممکن است به مرگ آنها در این جاده پرتردد بویژه در این روزها منجر شود. مشاهدات اهالی بومی نشان می‌دهد مادر و توله‌اش زودتر از محیطبان‌ها از حادثه تلخ باخبر شده‌اند. اهالی مادر و توله را شب قبل در محدوده تصادف می‌بینند و به محیطبان‌ها خبر می‌دهند. همین گشت و‌‌گذار محیطبان‌ها را به جسم بی‌جان یوز جوان می‌رساند. شواهد نشان می‌دهد عبور مکرر تایر خودروها بخشی از بدن حیوان را از بین برده و همین مسأله اجازه نداده بود که محیطبان‌ها در ابتدای امر جنسیت حیوان را مشخص کنند. یگان حفاظت محیط‌زیست سمنان و یوزبان‌های منطقه در محدوده تصادف جمع می‌شوند ، آنها می‌دانند که خانواده برای گرفتن خبری از یوز جوان دوباره به محلی که بوی حادثه از آن می‌آید برمی گردند.
حسن اکبری معاون محیط طبیعی کشور می‌گوید: «محیطبانان، مادر و توله بزرگ دیگر همراه او را در زیستگاه‌های مجاور جاده و در حوزه استان سمنان مشاهده کردند، با توجه به مشاهده مادر و توله یوز همراه او، تیم پایش استان و تشکل‌های مردم نهاد از روز گذشته در منطقه مستقر هستند و پایش‌های نظارتی ادامه دارد.»
محیطبانان با توجه به بازگشت زائران حرم مطهر امام رضا(ع) دست یاری به سمت پلیس راهور دراز کرده‌اند. اکبری می‌گوید: «از پلیس راهور هم تقاضا داریم با توجه به حجم گسترده خودروهای زوار از مشهد به سمت تهران و لزوم کنترل و رعایت سرعت مطمئنه در این منطقه برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، تیم‌های نظارتی خود را در این جاده بویژه در حد فاصل میامی تا کاهک و عباس‌آباد مستقر دارد.» او می‌گوید: «اکیپ‌های محیطبانان در محل به‌صورت شبانه‌روزی مستقر هستند و با پروژکتورکشی و روشن کردن آتش در منطقه و ایجاد هشدار، در صورت مشاهده یوز مادر و توله‌ها، آنها را از منطقه خطر دور می‌کنند.»  به گفته معاون محیط طبیعی کشور محل تصادف بیش از 30 کیلومتر از نقطه داغ تصادفات قبلی فاصله دارد، اما او می‌گوید: «اگرچه یک مورد تصادف در این محدوده ثبت شده بود و به همین دلیل، موضوع ایمن‌سازی این بخش از جاده را پیگیری خواهیم کرد.»
 تنها کاری که از محیطبان‌ها برمی‌آید هشدار به رانندگان این مسیر است. برخی از رانندگان چنان سریع از جلوی محیطبان‌ها رد می‌شوند که به احتمال قوی اصلاً متوجه حضور محیطبان‌ها نمی‌شوند.
یوز تلف شده ماده بود
تعداد یوزهای شناخته شده توسط انجمن یوز ایرانی 20 یوزپلنگ است. در این فهرست سه یوز ماده وجود دارد که -وجود همین تعداد اندک- خبری تلخ است. پروژه ناموفق تکثیر یوز هم به پسرزایی ایران منجر شد تا همچنان جامعه از پسرزایی یوزپلنگ‌ها دلنگران باشد. تصادف چند شب گذشته تلخی قصه را کامل کرد. یوز تلف شده ماده بود. بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد یوز تلف شده در لیست یوزهای شناسایی شده توسط انجمن یوز ایرانی نیست. البته انجمن یوز ایرانی پیش تر تنها 12 قلاده یوز از 20 قلاده را شناسایی کرده بود.از این ۱۲ فرد، یکی در خراسان جنوبی معروف به آرش، دو تا در یزد معروف به اردلان و ارسلان و ۹ یوز هم در منطقه حفاظت شده توران سمنان هستند. از این ۹ فرد، چهار یوز نر با نام‌های فیروز، فراز، فِقِه، ماجراد، سه یوز ماده معروف به هرب، تلخاب و هلیا و دو یوز دیگر نیز با جنسیت نامعلوم مشهور به هانا و تلما  است که فرزندان هرب و تلخاب هستند. همان زمانی که اسامی یوزهای شناسایی شده اعلام شد، این توضیح هم داده شد که در توران هفت یوز دیگر هم مشاهده شده‌اند اما هنوز شناسایی آنها کامل نشده برای همین در این شمارش نیستند. با این احتساب تعداد یوزهای بالغ دیده شده در دو سال قبل می‌شود ۱۳ عدد و با محاسبه هفت یوز شناسایی نشده توران می‌شوند ۲۰ یوز. ممکن است یوز تلف شده یکی از همین یوزهای شناسایی نشده و اما در فهرست درج شده باشد. از سوی دیگر فعالان محیط‌ زیست و حامیان حیات وحش در یک کارزار خواستار فنس کشی وزارت راه و شهرسازی در محدوده تردد یوزپلنگ شده‌اند تا پایانی بر تلخی بی‌پایان مرگ یوزها در جاده‌ها بنویسند. این فنس‌کشی البته نیاز به زیرگذر و روگذر دارد تا ارتباط اکولوژیکی بین یوزهای باقی مانده قطع نشود.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی از ثبت مراسم شبیه‌خوانی زنان روستای فدیشه نیشابور در فهرست میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) ملی کشور خبر داد.
به گفته جواد موسوی ،مراسم شبیه خوانی زنان روستای فدیشه به شماره ۲۶۱۶ و به تاریخ ۲۵ بهمن ۱۴۰۰ در فهرست میراث‌ فرهنگی ناملموس (معنوی) ملی کشور ثبت شد.
او گفت:روستای فدیشه شهرستان نیشابور از معدود نقاط  کشور است که در نظامِ آیینی آن سنت شبیه‎‌خوانی زنان حضورِ پایدار و ریشه‎دار دارد. 
حضور این سنت در کنار تعزیه عمومی روستا که یکی از با شکوه‌ترین مجالسِ شبیه ‎خوانی خراسان است، حاکی از جایگاه بارز تعزیه و تعزیه خوانی در نظامِ آیینی عاشورایی است.
به گفته موسوی برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر این مراسم تمام جامعه فدیشه‌ای با یکدیگر همکاری می‌کنند، حضورِ تعزیه در نظامِ آیینی فدیشه محدود به روز عاشورا نیست بلکه در دهه اول ماه محرم هر روز عصر این مراسم برگزار می‌شود.
او گفت: وجود شیوه زنانه تعزیه در فدیشه حضور این عنصر را در نظامِ آیینی روستا برجسته‌تر می‌سازد. 

هستی بختیاری/ مدیر پایگاه میراث ‌جهانی شوش از انتقال گورنهاده‌های خاتون ۶۰۰۰ ساله چگاسفلی به موزه شوش، پس از سه‌ونیم سال وقفه خبر داد. اشیایی که همراه گور خاتون در شش هزار سال پیش دفن شده بود در این مدت در موزه رامهرمز نگهداری می‌شدند. کشف خاتون نتیجه کاوش باستان‌شناسان در شهر ۶ هزار ساله چگاسفلی در دشت بهبهان بود. اشیای داخل گور او و گور اختصاصی‌اش در میان گور بزرگان سیاسی و مذهبی آن دوره نشان از جایگاه اجتماعی، سیاسی و مذهبی او داشت. همین مسأله باعث شد تیم کاوش او را به موزه شوش انتقال دهند. برای او جایگاه ویژه‌ای ساختند تا در معرض دید مردم باشد.
زنی در کنار یک گور ۵۲ نفره
 تیم کاوش چند سال پیش بیش از ۵ هزار گور در این شهر باستانی یافت. آنها ۱۰ گور آجری را کاوش کردند. تنها در یک گور ۱۰۲ نفر دفن شده بود. در گور دیگری ۵۲ اسکلت وجود دارد که جمجمه ۱۲ نفر از آنها تغییر شکل یافته است. این جمجمه‌ها به اعتقاد باستان‌شناسان متعلق به افرادی با جایگاه مذهبی اجتماعی بسیار بالا بوده است. جمجمه‌های خربزه‌ای شکل، رسمی شناخته شده در دنیای باستان از جمله بین‌النهرین است. سر کودکان این طبقه اجتماعی را در کودکی جوری می‌بستند که کم‌کم خربزه‌‌ای شکل می‌شد. باستان‌شناسان خاتون را در یک گور مجزا در کنار این گور ۵۲ نفره یافتند. ۶ هزار سال پیش، دیوار این گور را با صاحبان ذی‌نفوذ‌ش خراب کردند تا این گور مجزا برای خاتون ساخته شود. همین مسأله باستان‌شناسان تیم را به این نتیجه رساند که با زنی ذی‌نفود رو‌به‌رو هستند. اما این زن کیست؟ زنی که چنان جایگاه بلندی داشته که در زمان دفن، دیواره گور ۵۲ نفره با ۱۲ فرد ذی‌نفوذ را خراب می‌کنند و گور اختصاصی برای او می‌سازند.
عباس مقدم، سرپرست کاوش‌های چگاسفلی دراین باره به «ایران» گفته است: «در میان ۱۰ گور کاوش شده، سه تدفین منفرد وجود دارد. دو تدفین آن متعلق به دو مرد است. یکی از گورها هیچ شیئی به‌همراه نداشت. فقط اسکلت بود. وضع گور هم مناسب نبود. جسد او را در یک چاله ساده گذاشته بودند. در گور دیگر هم فقط یک ظرف مسی کوچک وجود داشت که در کنار پای اسکلت قرار دارد.» وضعیت خاتون اما فرق داشت. زن را به شیوه چمباتمه‌ای یا جنینی دفن کرده بودند. این تدفین یکی از روش‌های تدفین در جهان باستان است.عباس مقدم، نام زن جوان را خاتون می‌گذارد. در کنار خاتون یک لگن مسی بزرگ، یک کوزه مسی، یک سنجاق سر، دو کاسه مرمرین، یک جام سفالی، یک خنجر، یک شمشیر بزرگ و مقدار زیادی قلاب‌های بافندگی قرار داده شده بود. در جهان باستان اشیای متعلق به فرد به‌ همراه او دفن می‌شود تا در دنیای پس از مرگ به‌ کار او بیاید.
یک سنگ وزنه هم روی پیشانی خاتون قرار‌ دارد که به‌ نظر می‌رسد کفه‌ ترازو را به نفع یک فرضیه باستان‌شناسی سنگین و معما را برای باستان‌شناسان حل کرده است.مقدم گفته است: «یکسری سنگ‌های وزنه در انبارهای شوش داشتیم که کارشناسان موزه نمی‌دانستند این سنگ‌ها چیست. فکر می‌کردند متعلق به دوره عیلامی یا حتی دوره‌های متأخرتر است. عین همان سنگ‌های وزنه را در گور خاتون پیدا کردیم که روی پیشانی خاتون قرار داشت. بنابراین یکی از سؤال‌های علمی ما پاسخ گرفت.»تیم کاوش هنوز نمی‌داند در این گورستان،‌ شأن چه کسی بالاتر است اما شک ندارد خاتون جایگاه بالایی داشته است.
عباس مقدم گفته است: «به‌ خاطر این ویژگی و سالم بودن اسکلت نسبت به‌ سایر اسکلت‌ها تصمیم گرفتیم قالب آن را درست کنیم. همکارانم در موزه شوش برای او یک ویترین ساختند و الان خانم خاتون، سفیر چگاسفلی است در شوش.»
عباس مقدم در سه‌ونیم سال گذشته تلاش بسیاری کرد تا اشیای خاتون از موزه رامهرمز به شوش انتقال یابند، هرچند معلوم نیست چرا با‌ وجود ساخت جایگاه، سه‌ونیم سال طول کشید تا اشیا به دست خاتون برسد اما حالا بیژن حیدری مدیر پایگاه جهانی شوش خبر می‌دهد اشیای خاتون به دست این زن باستانی که‌ زاده شهر 6 هزار ساله چگاسفلی  در کنار خلیج‌فارس است، رسیده است.

ایرنا: سید سعید صفوی، مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان گفت: با مشارکت اداره‌کل آموزش فنی و حرفه‌ای، خوشه چاقو و سایر دستگاه‌های اجرایی استان، اولین دوره مسابقات آزاد کشوری در رشته چاقوسازی برگزار خواهد شد.

تسنیم: مصطفی نادری، مشاور و رئیس حوزه ریاست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری گفت: سیلاب اخیر به ما گوشزد کرد که محور اصلی در مهار سیلاب باید موضوعات آبخیزداری و آبخوان‌داری باشد و سدسازی در اولویت بعدی و تکمیل‌کننده آن، اما در حال حاضر این مورد در کشور ما برعکس است.


ایسنا: هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور از آماده شدن پیش‌نویس اولیه لایحه «آبخیزداری» خبر داد. او با اشاره به اینکه شش ماه پیش ۱۵۰ نماینده مجلس در نامه‌ای خواستار ارائه قانون آبخیزداری شدند، گفت: با کمک دستگاه‌های دیگر در حال تدوین این قانون هستیم اما به‌دلیل سیل اخیر، دستور داده شد که در قالب لایحه به مجلس ارائه شود. پیش‌نویس اولیه آن آماده شده است و مراحل آن باید طی شود، اگر این قانون بدرستی نوشته شود باید در بخش های آبخیز برنامه‌های راهبردی داشته باشیم.

ایرنا: سید محسن قریشی، رئیس اداره فنی و نظارت بر پروژه‌های در دست احداث معاونت گردشگری وزارت میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفت: پروژه‌های سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری کشور با حجم سرمایه‌گذاری بیش از ۶۰۰ هزار میلیارد تومان در دست احداث است.
​​​​​​​
ایسنا: محمود مدنیان، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نائین گفت: با ترغیب بخش خصوصی، ۵ خانه قدیمی به مجموعه اقامتگاه‌های سنتی و بومگردی تبدیل شده و در حال حاضر ۶ خانه بومگردی دیگر  در دست بهره‌برداری است.