سیده زهرا قریشی
دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مدیریت منابع دانشگاه تهران

​​​​​​​طبــــــــــــق گـــزارش‌هــــــــــــا، در بیســـــــت‌ودومین جلسه کمیسیون اقتصادی افغانستان به ریاست ملا برادر و با حضور نمایندگان وزارت آب و انرژی، وزارت دارایی و بانک مرکزی افغانستان و همچنین نمایندگانی از استان فراه، درباره الزامات تکمیل بند «بخش‌آباد» بحث شد. به تازگی فاروق اعظم، مشاور عالی وزارت آب و انرژی افغانستان، به همراه تیمی تخصصی از سد بخش‌آباد بازدید داشته‌ است. شواهد نشان می­‌دهد تکمیل سد بخش‌­آباد در دستورکار جدی امارت اسلامی افغانستان است. بر این اساس، شناخت دقیق جزئیات این سد برای جمهوری اسلامی ایران ضروری است. شواهد نشان می‌دهد تبعات ناشی از احداث  سد بخش‌آباد اگر بیشتر از کمال­‌خان نباشد، کمتر نیست. البته بررسی جزئیات این سد نیازمند بررسی بیشتر و دقیق‌­تر است.
فراه‌رود یکی از مهمترین سرشاخه‌های حوزه هیرمند
رودخانه‌ 560 کیلومتری فراه‌رود یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین رودخانه‌ها و سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند است که نقش مهمی در حیات پایین‌دست حوضه بویژه تالاب‌های بین‌المللی هامون دارد. این رودخانه از استان غور سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از استان فراه، به تالاب­‌های هامون مشترک میان ایران و افغانستان می‌ریزد. متوسط آورد سالانه این رودخانه 1200 میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است که بعد از رودخانه هیرمند، دومین سرشاخه مهم و پر آب حوضه آبریز بین‌المللی هیرمند است. در حال حاضر دولت افغانستان در حال تکمیل سد بخش‌آباد روی سرشاخه فراه‌رود است. سد بخش‌آباد در شمال شرق استان فراه (شهرستان بالابلوک) روی رودخانه فراه در حوضه آبریز فرامرزی هیرمند افغانستان واقع شده است.
جمع‌آوری کمک‌های مردمی توسط طالبان برای ساخت سد
به‌طور تاریخی مطالعات اقتصادی سد بخش‌آباد در سال 1355 (1977م در زمان حکومت داوودخان) توسط شرکت فرانسوی «سورق» آغاز شد. مطالعات امکان‌سنجی فنی این سد در سال 1387 (2008م) توسط شرکت هندی «سی‌ای‌اس» انجام شد. در سال 1391 (2012م) قرارداد طراحی جامع این سد با شرکت پاکستانی «نسپاک» امضا شد، اما این همکاری فسخ شد. سرانجام در خردادماه سال 1395 (2016م) قرارداد طراحی جامع سد بخش‌آباد به ارزش 5/4 میلیون دلار (بودجه دولتی کشور افغانستان) با شرکت «هیدروارک» ایتالیا منعقد شد.
کار ساخت تونل انحرافی سد بخش‌آباد با هزینه 11 میلیون دلار در مرداد سال 1399 آغاز شده است. پس از ورود طالبان به افغانستان، امارت اسلامی نیز ساخت سد بخش‌آباد را در دستورکار خود قرار داد، اما چگونگی تأمین بودجه سد بخش‌آباد که حداقل 60 میلیون دلار برآورد شده، برای این حکومت چالش‌زا است. اخیراً و در تاریخ 4 مرداد 1401 عبدالطیف منصور، سرپرست وزارت آب و انرژی امارت اسلامی اعلام کرد این وزارتخانه قرار است مبلغ ۶۰۰ هزار دلار به شرکت «کاسه» بپردازد و با پیشرفت کار، بقیه سرمایه لازم نیز تأمین خواهد شد. به گفته عبدالطیف منصور قرار است امارت اسلامی افغانستان یک حساب بانکی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی به منظور تکمیل ساخت‌وساز سد بخش‌آباد ایجاد کند تا مردم بتوانند هزینه‌های ساخت سد را با ارائه کمک‌های شخصی تأمین کنند. در این خصوص، امارت اسلامی 600 هزار دلار در گام اول به شرکت سازنده پرداخته است تا بقیه هزینه‌ها با کمک‌های مردمی تأمین شود.
98 درصد آب رودخانه پشت سد جمع می‌شود
سد بخش‌­آباد ارتفاع 81 متر دارد و پس از تکمیل قرار است حدود 27 تا 32 مگاوات برق تولید کند. ظرفیت ذخیره 1360 میلیون متر مکعب (26 برابر سد کمال‌خان) است که می‌تواند 98 درصد متوسط جریان سالانه رودخانه فراه رود را کنترل کند. به منظور تخلیه سیلاب، برای سد بخش‌آباد سرریز تخلیه سیلاب به ظرفیت 4700 مترمکعب بر ثانیه در نظر گرفته شده است. این دریچه دارای شش دریچه به عرض 12 متر است که در شرایط سیلاب آب را هدایت می­‌کند.
کشت گندم ، خشخاش، انگور و انار
هدف اصلی ساخت سد بخش‌آباد زراعت و باغداری اعلام شده است. با ساخت این سد قرار است حدود 180 هزار هکتار زمین نیز تحت آبیاری قرار گیرد. تا جایی که با ذخیره‌سازی آب در سد بخش‌آباد قرار است زراعت در استان فراه‌رود تا سه برابر افزایش یابد. به طور کلی تا پیش از این نیز (پس از سال 2001) عمدتاً روند توسعه سطح زیر کشت در استان فراه‌رود افزایشی بوده و عمده محصولات زیر کشت در این شهرستان گندم و خشخاش است. 
انگور و انار نیز از دیگر محصولات تولیدی قابل توجه در شهرستان فراه محسوب می‌شود. به منظور انتقال آب از سد بخش‌آباد به مزارع کشاورزی دو کانال آبیاری به نام‌های کانال شمالی و کانال جنوبی در شهریور ماه سال 1396 ساخته شد. طول کانال شمالی که آب را به شمال فراه هدایت می‌کند، 42 کیلومتر است و حجم آب انتقالی آن 25/92 مترمکعب بر ثانیه است. کانال شمالی 6/138 هزار هکتار اراضی را آبیاری خواهد کرد. کانال جنوبی که آب را به سمت جنوب فراه هدایت می‌کند دارای طول 46 کیلومتر است و حجم آب انتقالی 25/20 مترمکعب بر ثانیه است. این کانال حدود 5/35 هزارهکتار اراضی را آبیاری خواهد کرد. همچنین به گفته محمد آصف ننگ، والی ولایت فراه، علاوه بر توسعه کشاورزی و زراعت در استان فراه، قرار است پس از تکمیل سد بخش‌آباد منطقه مذکور (منطقه سیدها، فراه‌رود، بخش‌آباد و دولتک) به منطقه سیاحتی و شهرک‌های صنعتی تبدیل شود.
سد بخش‌آباد محدود کننده حقابه هامون‌ها
به لحاظ محیط‌ زیستی، رودخانه فراه نقش و تأثیر جدی در حیات سیستان وبلوچستان و تالاب‌های بین‌المللی هامون دارد. تالاب‌های بین‌المللی هامون دارای ارزش‌ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌بومی و حیاتی است. این تالاب‌ها میراث مشترک بشری بوده و حق انکارناپذیری از منابع آبی حوضه آبریز هیرمند دارند. برخلاف رودخانه هیرمند، رودخانه فراه و سایر رودخانه‌های دیگر حوضه آبریز هیرمند تحت پوشش معاهده 1973 هیرمند قرار نمی‌گیرند. با وجود این، رأی کمیسیون دلتای رودخانه هیرمند 1951 تنها به تأمین آب مورد نیاز سطح زیر کشت محدود در دوره خشکسالی تأکید داشته است، اما بررسی مفاد ارائه شده در صفحات 97 تا 99 گزارش این کمیسیون نمایانگر تعهد افغانستان نسبت به تأمین آب  حوضه هامون‌ بوده است. بنابر آنچه در گزارش رأی کمیسیون دلتا در خصوص نیاز محیط زیستی هامون‌ها ارائه شده است، ورودی به هامون‌ها و نیاز زیست‌محیطی این تالاب‌ها تلفات پنداشته شده‌اند، زیرا آب ورودی به تالاب از دسترس خارج می‌شود. از منظر صادرکنندگان رأی این کمیسیون، عدم استفاده مستقیم آب تالاب توسط انسان، باعث هدر رفت آب می‌شود و محیط زیست سهمی از منابع آب نداشته است. البته در این گزارش اشاره شده است که بخشی از نیاز زیست‌محیطی هامون‌ها باید از جریان‌هایی از سایر رودخانه‌های حوضه آبریز هیرمند نظیر فراه‌رود و هاروت‌رود تأمین شود. از این‌رو، ساخت سد بخش آباد که محدود کننده یک منبع تأمین آب تالاب‌های هامون است و مانع از ورود حقابه زیست‌محیطی این تالاب‌ها می‌شود برخلاف مبانی رأی کمیسیون دلتای رودخانه هیرمند (که مورد پذیرش کشور افغانستان بوده) است.
سخن آخر
از آنجایی که رویه تسهیم آب رودخانه فراه میان ایران و افغانستان مشخص نیست، احداث و تکمیل سد بخش‌آباد توسط کشورهای مختلف برای افغانستان خلاف اصول بین‌الملل است. کشورهای سرمایه‌گذار و حامیان فنی در حالی 
درصدد احداث سد بخش‌آباد هستند که بر خلاف رودخانه هیرمند، میان ایران و افغانستان بر سر تقسیم آب سایر سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند (نظیر فراه‌رود) معاهده‌ای وجود ندارد و منشأ تسهیم آب آن مشخص نیست. ساخت سد کنترل کننده جریان آب و محدودکننده ورودی به ایران برای کشورهای سدساز هزینه سیاسی-اجتماعی دارد. ضروری است ایران و افغانستان که بر اساس قطعنامه 13/48 شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد ملزم به ایجاد ظرفیت در راستای حفاظت از محیط‌ زیست به منظور انجام تعهدات و تکالیف حقوق بشری و افزایش همکاری با یکدیگر هستند، در راستای ایجاد محیط زیستی پاک، سالم و پایدار با یکدیگر همکاری کنند. 
مشخص است جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با ایجاد منافع برای افغانستان در همبست «آب-انرژی-ترانزیت» افغانستان را ترغیب به انعقاد معاهده‌­ای پایدار و الزام‌آور در خصوص تأمین حقابه هامون‌ها نماید. توسعه شرق ایران و غرب افغانستان به یکدیگر گره خورده است. ایران و افغانستان برای حفظ حیات انسانی و محیط ­زیست تعهدی عرفی و الزام‌آور دارند. پیشرفت و پایداری در منطقه مشترک میان ایران و افغانستان تنها با اصلاح مقیاس‌ها و رویکردهای سیاستگذاری در سطح سیستان  وبلوچستان بزرگ و تأکید بر حق حیات و محیط‌ زیست هر دو بخش ایرانی و افغانستانی میسر خواهد شد. در غیر این صورت، تجارب متعدد بین‌المللی اثبات کرده‌اند که مسائل طبیعی و زیست‌محیطی، مرزهای دست‌ساز انسانی را به رسمیت نمی‌شناسند و هرگونه تبعات حاصل از سیاستگذاری غلط، دودش به چشم مردم منطقه فارغ از مرزهای انسان‌ساخت سیاسی خواهد رفت.

زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

گمانه‌زنی باستان‌شناسان در تپه پرندک رباط کریم به شناسایی سه دوره فرهنگی منجر شد که از هزاره پنجم قبل از میلاد تا اوایل هزاره سوم قبل از میلاد قدمت دارد. محوطه باستانی تپه پرندک در عرصه پروژه کمربندی  در حال ساخت امام خمینی(ره) توسط شهرداری رباط کریم قرار دارد و این کشف مهم نتیجه اولیه بررسی باستان‌شناسی و تعیین عرصه و حریم این تپه باستانی است.
«قاسم رحیمی» سرپرست گمانه‌زنی باستان‌شناسی پرندک رباط کریم در گفت‌وگو با «ایران» از کشف آثاری سفالی از اواخر دوره نوسنگی، فرهنگ چشمه علی و دوره آغاز ایلامی خبر می‌‌دهد و می‌‌گوید: «تعیین قدمت سفال نوسنگی که قدیمی‌ترین دوره شناسایی شده در این گمانه‌زنی است نیاز به بررسی بیشتر دارد.» او قدمت آخرین دوره شناسایی شده در این تپه را مربوط به  آغاز ایلامی می‌‌داند که در یکی از گمانه‌ها احتمالاً به شواهدی از معماری مرتبط با این دوره دست یافته شد. هیأت‌‌های باستان‌شناسی در دهه‌های گذشته به آثاری از کتیبه، گل‌نوشته، اثر مهر و داده‌های دیگر در ورامین و پیشوا رسیده بودند که نشان می‌داد با یک شیوه مدیریتی در جنوب تهران در دوره آغاز ایلامی روبه‌رو هستند. رحیمی و تیم همراه او هم احتمال می‌‌دهند شواهد کشف شده در این گمانه‌زنی همچون کاوش‌های پیشین، آنها را به محوطه‌ای دارای شواهد مدیریتی برساند. رحیمی یکی از دلایل اهمیت این محوطه را کشف همین آثار دوره آغاز ایلامی در پرندک می‌‌داند و می‌‌گوید: «در محدوده جغرافیایی کنونی رباط کریم،هیچ محوطه‌ای مشابه این محوطه که آثار و شواهدی از دوره آغاز ایلامی داشته باشد تا حالا به دست نیامده است. این شواهد تنها در جنوب شرق دشت تهران و در تپه سفالین در ورامین و پیشوا دیده شده است.» همچنین تیم گمانه‌زنی پرندک در پایش‌های میدانی در حاشیه این گمانه‌زنی به محوطه‌های دیگری هم رسیده‌اند که رحیمی ترجیح می‌دهد تا بررسی‌های تکمیلی درباره آن گفت‌وگو نکند. او درباره پاسخ به این سؤال که فرضیه تیم باستان‌شناسی درباره محوطه پرندک چیست، می‌‌گوید:«هنوز نمی‌دانیم زیر تپه چه خبر است اما شواهد سطحی نشان از وجود یک استقرار شاخص در دوره «مس و سنگ» و آغاز ایلامی دارد.» به گفته رحیمی، کشاورزی و باغداری در چهار تا شش دهه گذشته روی تپه حجم زیادی از داده‌های فرهنگی را از بین برده است. او می‌‌گوید: «در حال حاضر بخش‌های محدودی از تپه سالم باقیمانده است. گمانه‌زنی مذکور در راستای تعیین عرصه و حریم بوده و بنا برضوابط با رسیدن به اولین لایه‌های فرهنگی کاوش در گمانه‌ها پایان می‌‌یابد، به همین دلیل در گمانه‌های ایجاد شده داده‌های محدودی شناسایی شده است.» او می‌گوید: «کمربندی امام خمینی(ره) که توسط شهرداری رباط‌ کریم در حال اجراست از عرصه تپه پرندک می‌گذرد، بنابراین پروژه تعیین عرصه و حریم این تپه با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور و شهرداری رباط کریم تعریف شده و درحال اجرا است.» رحیمی با توجه به داده‌های فرهنگی حاصل از این گمانه‌زنی بیان می‌‌دارد که نیاز به کاوش‌ باستان شناسی در این‌تپه ضروری است.  او همچنین می‌‌گوید: «اگرچه این مسیر به دلیل تصادف‌های بالا نیاز به یک کمربندی استاندارد دارد اما از سوی دیگر باید داشته‌های فرهنگی حفظ و نگهداری شود و در این راستا به تعامل و همکاری تمامی دستگاه‌های ذیربط نیازمندیم.»  بر این اساس پیش‌بینی می‌‌شود بزودی کاوش‌های باستان‌شناسی گسترده در این محوطه برای مشخص شدن نقش و جایگاه تپه پرندک در باستان‌شناسی انجام پذیرد.

یوزبان‌ها (محیط‌بان‌های یوز) چند شبانه روز است که به جاده تهران - مشهد (عباس‌آباد – میامی) چشم دوخته‌اند تا خانواده سوگوار یوز جوان تلف شده، دوباره طعمه بی‌توجهی یک راننده نشود. یوز‌ها براثر غریزه تا یک هفته به‌دنبال گم شده خود می‌گردند و با توجه به تردد بالای خودرو در جاده تهران – مشهد یوزبان‌ها نگران وضعیت آنها هستند. در همین پایش‌های شبانه است تصویر «هلیا» ماده یوزی سه ساله با چهار توله‌اش در حاشیه جاده شاهرود به سبزوار در محدوده میاندشت توسط دوربین یوزبان‌ها ثبت شد. هلیا ماده یوز جوانی است که سال گذشته از مادرش «هَرب» جدا شد و امسال چهار یوز را به جمعیت یوزهای ایرانی اضافه کرد. 
‌آمارهای انجمن یوز ایرانی با احتساب یک توله یوز که به تازگی در جاده میامی –عباس‌آباد کشته شده و یک توله که یوز مادری به نام «هرب» سال گذشته از دست داد، نشان می‌دهد 4 خانواده و 10 توله در دو سال اخیر در توران و حاشیه آن حضور داشتند. 
8 توله بر اساس آخرین آمار این انجمن هنوز با مادر زندگی می‌کنند. این آمار شگفت‌انگیز است. فعالان حوزه محیط‌زیست در فضای مجازی از رانندگان خواسته‌اند تا از شاهرود تا سبزوار را آرام و هوشیار رانندگی کنند.

ایسنا – «اسماعیل برات»، معاون نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری کشور، به‌دنبال حذف مشوق بیمه راهنمایان گردشگری و اعلام اعتراض نسبت به آن، از پیگیری و رایزنی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با معاون اول رئیس‌جمهور برای حل این مسأله خبر داد و گفت: به وعده‌هایمان پایبندیم. وزارت گردشگری اجازه حذف بیمه راهنمایان را نخواهد داد.
ایرنا- «علی دارابی»، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور کمیته ویژه‌ای برای نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام تشکیل داد. وظیفه اصلی اعضای این شورا، بررسی وضعیت مرمت گنبد مسجد جامع عباسی (مسجد امام) و رسیدگی به قصور احتمالی در مرمت صورت گرفته است.

ایرنا- «محمدحسن باب‌الحوایجی»، رئیس اداره میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فیروزکوه از تعطیلی تمامی جاذبه‌های طبیعت‌گردی و گردشگری این شهرستان به‌دلیل پیش‌بینی بارش‌های رگباری و جاری شدن سیل تا ۳۱ مرداد خبر داد.
ایسنا- «مصطفی موذنی»، رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان عسلویه گفت: آلودگی نفتی ساحل کنگان در سواحل پارک ملی دریایی نایبند نیز رؤیت شد.

ایرنا- «میثم آسوپا»، نماینده وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در استان کرمان با اشاره به اینکه آبشار راین دارای ویژگی‌های منحصربفردی است گفت: ساخت و سازهای غیراصولی پیرامون آبشار راین باید حذف و زیرساخت‌های گردشگری در یک کیلومتری آن ایجاد شود.

ایسنا- «صادق ضیاییان»، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا، از رگبار و رعد و برق، وزش باد شدید و گرد و خاک در شرق کشور و نفوذ توده گرد و خاک از کشور عراق به نواحی غربی و کاهش کیفیت هوا در غرب کشور خبر داد.

ایسنا- «آفرین امامی»، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان خبر داد: همزمان با برپایی نمایشگاه «خورشید شب» یکی از قدیمی‌ترین عَلم‌های عزاداری ایران، مربوط به دوره صفوی رونمایی می‌شود.
ایسنا- «عطا حسن‌پور»، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان بر توسعه زیرساخت‌های گردشگری در شهرستان پلدختر تأکید کرد.

فارس- «علیرضا جیلان» مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال‌و‌بختیاری گفت: جاری شدن سیلاب اخیر باعث وارد شدن ۵۴۷ میلیارد و ۲۰۰ میلیون ریال خسارت به بناهای تاریخی و تأسیسات گردشگری این استان شد.
​​​​​​​
 تسنیم- غلامرضا ابدالی، سرپرست دفتر حفاظت حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست در خصوص مشاهده پلنگ و تعارض با یوزپلنگ در پارک ملی توران گفت: به طور کلی زیستگاه پلنگ بیشتر در مناطق کوهستانی و زیستگاه یوزپلنگ در دشت است که این 2 زیستگاه با یکدیگر تفاوت زیادی دارند. در پارک ملی توران نیز هم دشت‌ها و هم مناطق کوهستانی وجود دارد و با توجه به مساحت بالای پارک احتمال تعارض پلنگ و یوزپلنگ وجود ندارد.