ظهور و افول کوپن

سیاوش رضایی
خبرنگار
برگه‌های رنگارنگ «کوپن» زمان زیادی نیست که از اقتصاد ایران رخت بربسته است. تا سال‌های پایانی دهه 80 شمسی، رسانه‌ها اخبار اعلام کالابرگ‌ها را در صفحات نخست خود جای می‌دادند و خبرنگاران در نشست‌های خبری آن شرکت می‌کردند.کوپن برای مدت 30 سال بر اقتصاد ایران سیطره داشت، دوره‌ای که نشانه‌های افول و پایان آن درماه‌های نخست سال 1389 که پس از شش ماه از اعلام آخرین شماره کوپن قند و شکر خبری از شماره‌های جدید آن نشد، نمایان شد. دراین دوره دولت وقت در تدارک «هدفمندی یارانه‌ها» برای جایگزینی سیستم کوپنی بود تا یارانه از ماه‌های پایانی دهه 80 جای کوپن را بگیرد. موضوعی که درشهریور سال 90 به‌طور رسمی از سوی مهدی غضنفری وزیر وقت بازرگانی رسانه‌ای و اعلام شد که باید با سیستم کوپنی خداحافظی کنیم. اکنون بعد از هفت سال که برگه‌های 13 مرحله کوپن به خاطرات تبدیل شده است، یکبار دیگر زمزمه‌های بازگشت کوپن البته با شکل مدرن‌تر خود شنیده می‌شود.

جهش نرخ ارز از زمستان سال 1396 که با خروج امریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها از اردیبهشت سال گذشته تشدید شد، باعث شد تا دولت برای تأمین ارزان کالاهای اساسی، 1.5 میلیارد دلار ارز با نرخ 4200 تومان برای واردات 25 قلم کالا اختصاص دهد. روندی که قرار بود در سال‌جاری نیز با رقم 14 میلیارد دلاری تداوم یابد. اما در امان نماندن این دسته از کالاها از افزایش قیمت‌ها، دولت را به این نتیجه رساند که روش خود را تغییر دهد. دراین زمینه مجلس نیز دولت را مکلف کرد که با روش دیگری اعتبار اختصاص یافته برای کالاهای اساسی را به دست مردم برساند. درکنار پرداخت نقدی مابه التفاوت نرخ ارز دولتی و آزاد به مردم و کمک به تولیدکنندگان، روش سومی که مطرح شد، بازگشت کوپن به اقتصاد بود که با شکل و شمایل الکترونیک این نقش را بازی کند. درهمین راستا، بانک مرکزی هم با آماده‌سازی بستر استفاده از کارت ملی و دستگاه‌های کارتخوان گام نخست را در این زمینه برداشت. با وجود این، اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهوری دراختتامیه نمایشگاه کتاب تهران با اشاره به مشکلات اقتصادی موجود، کارشناسان را برای انتخاب دو راهی اقتصاد دولتی یا آزاد دعوت به مشورت کرد.
    تولد ستاد بسیج اقتصادی
مرور اقتصاد ایران درچهار دهه گذشته نشان می‌دهد که از همان سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی به‌دلیل اعمال تحریم‌های اقتصادی و سپس وقوع جنگ تحمیلی علیه ایران، اقتصاد دولتی برای عبور از این شرایط انتخاب شد. بدین ترتیب دولت وقت حتی پیش از آغاز جنگ مطالعات طرحی را برای مقابله با تحریم‌های امریکا آغاز کرده بود که آغاز جنگ تحمیلی باعث شد تا این طرح بسرعت از سوی دولت شهید رجایی تصویب و در تاریخ ۵ مهرماه سال ۱۳۵۹ فرمان تشکیل ستاد بسیج اقتصادی به‌عنوان نخستین اقدام انقلاب برای تنظیم بازار صادر شد. وظیفه اصلی این ستاد تأمین مایحتاج عمومی و صنایع کشور با همکاری سازمان‌های مسئول، با هدف توزیع عادلانه کالا، تثبیت قیمت کالاهای اساسی و جلوگیری از احتکار بود. تشکیل ستاد بسیج اقتصادی نخستین اقدام دولت ایران پس از انقلاب اسلامی برای ایجاد کنترل و تنظیم بازار بود. اقدامی که سیطره آن تمام شئونات اقتصادی کشور را دربرگرفت.
   ورود کوپن به اقتصاد ایران
قرار گرفتن ایران در شرایط جنگی و فعال شدن سودجویانی که با احتکار کالاهای مورد نیاز مردم شبکه توزیع را با مشکل مواجه می‌کردند، کشور را نیازمند برنامه گسترده‌ای برای اداره اقتصاد بخصوص تأمین مایحتاج و ارزاق عمومی کرد. در این شرایط تجاوز عراق به استان‌های مرزی باعث مهاجرت به سایر استان‌ها شد و نیاز این استان‌ها به کالاهای اساسی افزایش یافت. برهمین اساس یک ماه پس از تشکیل ستاد بسیج اقتصادی یعنی در آبان ۱۳۵۹ با دستورشورای عالی دفاع ستادهایی تحت عنوان «بسیج خدمات عمومی» در هر منطقه ایجاد شد که وظیفه آن آمارگیری از جمعیت هر محله، جلب همکاری پزشکان و پرستاران و تهیه و توزیع کارت‌های ارزاق عمومی بود. نتیجه تشکیل ستاد بسیج اقتصادی و ستادهای بسیج خدمات پدید آمدن «کوپن» و دفترچه‌های بسیج اقتصادی بود تا از این طریق ضمن کوتاه شدن دست سودجویان اقلام ضروری مردم به مساوات به دست آنها برسد.
   توزیع اولین مرحله کوپن
بدین ترتیب نخستین مرحله کوپن‌های ارزاق عمومی در آبان ماه سال ۱۳۵۹ چاپ و در دی ماه توزیع شد. دراین دوره 10 قلم کالا شامل روغن نباتی، قند و شکر، برنج، پودر شوینده، صابون، پنیر، کره، مرغ، تخم مرغ و گوشت قرمز از طریق کوپن‌های طراحی شده توزیع می‌شد. کوپن‌های مرحله اول تا هشتم که تحت نظارت ستاد بسیج اقتصادی مستقر در نهاد نخست‌وزیری و با همکاری بانک صادرات چاپ و توزیع می‌شد، با رنگ‌های متفاوتی برای مناطق شهری و روستایی طراحی شده بود که روی آن تعداد خانوار نیز درج شده بود. رنگ زمینه کوپن‌های روستایی آبی و رنگ زمینه کوپن‌های شهری آبی و کرم روشن بود. کوپن‌های مرحله اول تا هشتم که در فاصله سال‌های 1359 تا 1368 را پوشش داد. هر کوپن تحویلی از ۵۰ قطعه قابل جدا شدن از هم تشکیل شده بود که درج حروف الفبا روی آن نوع کالا را مشخص می‌کرد.
   انتقال ستاد بسیج اقتصادی به وزارت بازرگانی
پس از گذشت 10 سال از اجرای سیستم کوپنی در کشور، شرایط اقتصادی کشور به‌دلیل پایان یافتن جنگ تغییر یافته بود و اقتصاد وارد دوره سازندگی خود شده بود. برهمین اساس بتدریج نقش اقتصاد کوپنی کمرنگ شد و دولت وقت با هدف کاهش تصدی گری خود در اقتصاد بخشی از تأمین کالاها را به بازار سپرد. درهمین راستا، هیأت وزیران در 23 اسفند ماه سال 1368 در مصوبه‌ای ستاد بسیج اقتصادی را به وزارت بازرگانی وقت منتقل کرد.
   توزیع کوپن‌های مرحله نهم
گرچه کشور از شرایط جنگی خارج شده بود ولی دولت سیستم کوپنی را به‌عنوان ابزاری برای تنظیم و نظارت بر بازار حفظ کرد. برهمین اساس، نهمین مرحله توزیع کوپن‌های ارزاق عمومی به‌عنوان اولین مرحله پس از جنگ توسط وزارت بازرگانی که به تازگی مسئولیت آن را برعهده گرفته بود، توزیع شد. توزیع مرحله نهم کوپن در سال 1369 آغاز و تا سال 1372 ادامه یافت. دراین مرحله روغن (25.2 کیلو شهرها و 20 کیلو روستاها و عشایر) و قند و شکر(39.6 کیلو شهرها، 54 کیلو روستاها و 90 کیلو عشایر) کالاهای مشترکی بود که میان شهرها و روستاها توزیع شد. اما توزیع کالاهای دیگری همچون برنج (27 کیلو)، پنیر(5 کیلو)، گوشت(21.6 کیلو)، پودر شوینده (5.7 کیلو)، صابون(1.8 کیلو)، مرغ (4.2 کیلو)، تخم مرغ(7 کیلو)، کره (3 کیلو) تنها مختص مناطق شهری بود. اما در سال‌های پایانی مرحله نهم یعنی ابتدای دهه 70 توزیع پودر، صابون، مرغ و تخم مرغ و کره به‌صورت کوپنی کاهش یافت و بتدریج به بازار منتقل شد. قیمت کالاهای یارانه‌ای روغن، قند و شکر، برنج، پنیر، گوشت، مرغ، تخم مرغ و کره نیز به طور میانگین هر کیلو به ترتیب، 58، 27.5، 100، 313، 760، 260 178 و 370 ریال بود.
   کاهش کالاهای کوپنی
درحالی که در اواخر مرحله نهم حجم کالاهای کوپنی توزیع شده کاهش یافت، با آغاز مرحله دهم تغییرات زیادی درحجم، تعداد و حتی قیمت اقلام کوپنی ایجاد شد. به طوری که دراین مرحله تعداد کالاها به پنج فقره رسید. بدین ترتیب روغن، قند و شکر و برنج در شهر و روستاها، پنیر و گوشت فقط در شهرها توزیع شد. درمرحله دهم که از سال ۷۳ تا ۷۷ ادامه داشت، مقدار سرانه این کالاها در دوره دهم برای روغن 41.8 کیلو شهری و 27.9 کیلو روستایی و عشایری، قند و شکر 38.4 کیلو شهری 57.6 کیلو روستایی و 91.2 کیلوعشایری و برنج ۳۳ کیلو برای شهرها و عشایر توزیع شد. پنیر و گوشت نیز به ترتیب 2.2 و 11.8 کیلو در مناطق شهری عرضه شد. قیمت این محصولات نیز رشد قابل توجهی داشت به طوری که هر کیلو روغن یارانه‌ای به طور میانگین 365 ریال و تعادلی 2715 ریال اعلام شد. قند و شکر یارانه‌ای نیز 111.8 ریال و تعادلی 1276 ریال بود. برنج، پنیر و گوشت نیز هر کیلو به طور میانگین در این مرحله 325، 2050 و1090 ریال به قیمت یارانه‌ای توزیع شد.
   گوشت قرمز از کوپن‌ها رفت
با شروع مرحله یازدهم توزیع کوپن‌ها نیزبازهم از تعداد کالاها کاسته شد به گونه‌ای که از سال 1378 توزیع کوپنی گوشت قرمز متوقف شد. درمرحله یازدهم که از سال 1378 تا 1382 ادامه داشت، سرانه روغن در شهرها 36.4 کیلو و در روستاها 25.6 کیلو با میانگین قیمت یارانه‌ای 701 ریال و تعادلی 3866 ریالی بود. سرانه قند و شکر هم در این مرحله برای شهر، روستا و عشایر به ترتیب، 44.6، 69.4 و 126 کیلو بود که میانگین قیمت آن 445 ریال یارانه‌ای و 1808 ریال تعادلی بود. همچنین دراین مرحله 33 کیلو برنج برای تمام مناطق به قیمت 579 ریال یارانه‌ای و 1171 ریال تعادلی توزیع شد. درکل ۵ سال مرحله یازدهم نیز 2.5 کیلو پنیر درمناطق شهری عرضه شد.
   پنیر هم حذف شد
با ورود به دهه 80 سیستم کوپنی هم کمرنگ‌تر شد. درمرحله دوازدهم که از سال 1383 آغاز شد، همچنان تعداد کالاهای کوپنی کاهش یافت به‌طوری که درسال‌های پایانی این مرحله پنیر هم از جمع کالاهای کوپنی حذف شد و بدین ترتیب تنها سه قلم کالا شامل روغن، قند و شکرو برنج دراین سیستم باقی ماند. هرچند در سال‌های ۸۳ و ۸۴ هر سال نیم کیلو پنیر کوپنی توزیع شد، ولی از سال ۸۵ توزیع این کالا متوقف شد.
بدین ترتیب از سال 83 تا 86 حدود 21.6 کیلو روغن به قیمت یارانه‌ای 817 ریال و تعادلی 4995 ریال عرضه شد. دراین دوره 36 کیلو قند و شکر در شهرها، 60 کیلو در روستاها و 112 کیلو در میان عشایر با قیمت میانگین یارانه‌ای 255 ریال توزیع شد. در مرحله دوازدهم حدود 24 کیلو برنج عرضه شد که قیمت یارانه‌ای آن 655 ریال و تعادلی آن 2137 ریال بود.
   آخرین مرحله توزیع کوپن
در بهمن ماه سال 1386 توزیع مرحله سیزدهم کوپن به‌عنوان آخرین مرحله توزیع شد. درحالی که سیستم کوپنی در سال 1359 کار خود را با 10 قلم کالا آغاز کرده بود درسال 1386 به سه قلم کالا کاهش یافته بود. اما با حذف برنج از سال 1387 تنها دو قلم کالا شامل روغن و قند و شکر در سیستم کوپنی باقی مانده بود.
هرچند این مرحله به‌صورت رسمی به‌عنوان پایان کوپن از سوی مسئولان اعلام نشده بود، اما در مرداد 1389 که شش ماه از اعلام آخرین شماره کوپن قند و شکر گذشته بود و دیگر خبری از شماره جدید نشد، مشخص شد که کوپن به آخر راه رسیده است.
دراین مقطع دولت وقت نیزدرحال تدوین هدفمندی یارانه‌ها به‌عنوان مسیر جدید اقتصاد ایران بود. بدین ترتیب درسال 1389 هیچ کوپنی اعلام نشد و پس از بحث و گفت‌و‌گوهایی فراوان در انتهای آذرماه همین سال با صدور فرمان هدفمندی یارانه‌ها کوپن به‌صورت رسمی با اقتصاد ایران خداحافظی کرد و یارانه نقدی جای آن را گرفت. براین اساس درحالی که مردم ایران در دی ماه سال 1359 اولین کوپن‌های خود را دریافت کردند، در دی 1389 و پس از 30 سال اولین یارانه نقدی 45 هزار و 500 تومانی خود را دریافت کردند.
جمعیت دریافت‌کننده کوپن در سال 59 حدود 38 میلیون نفر بود که این تعداد در سال 86 و همزمان با توزیع آخرین مرحله کوپن به 70 میلیون رسیده بود. با این حال هدفمندی یارانه‌ها در سال 1389 کار خود را با پرداخت یارانه نقدی ماهانه به بیش از 77 میلیون ایرانی آغاز کرد، روندی که تاکنون ادامه دارد.
اما فاصله گرفتن هدفمندی یارانه‌ها از اهداف پیش‌بینی شده باعث شد تا تمام درآمدهای حاصل از اصلاح قیمت حامل‌های انرژی به اضافه منابع اضافی دولت صرف پرداخت یارانه نقدی شود. حال چند سالی است که قیمت حامل‌های انرژی تغییر نکرده و اختلاف میان قیمت‌های داخلی با منطقه افزایش یافته است.
   سیستم‌های کوپنی در جهان
مردم ایران تنها مردمی نیستند که سیستم کوپنی را تجربه کرده‌اند. براساس تجربه سایر کشورها کوپن در مقاطع مختلف که تا امروز نیز ادامه دارد، در برخی از کشورها مانند امریکا، روسیه و کشورهای اروپایی اجرا شده است.
برنامه کمک به تغذیه مکمل در امریکا موسوم به «SNAP» که از قدیم الایام به‌عنوان برنامه «کالابرگ غذا»در امریکا شناخته می‌شود، کمک‌هایی در اختیار مردم بدون درآمد یا کم درآمد این کشور برای خرید مواد غذایی قرار می‌دهد. از زمان روی کار آمدن باراک اوباما در سال 2008 تعداد امریکایی‌هایی که برای کالابرگ غذایی ثبت‌نام کردند نسبت به پیش از ریاست‌جمهوری اوباما 45 درصد افزایش داشت و ازحدود 30.8 میلیون نفر به 46.2 میلیون نفر رسید.
براساس آمار منتشر شده از سوی رسانه‌های امریکایی، تنها در سال مالی 2011، معادل 76.7 میلیارد دلار کالابرگ(بن غذا) در میان اقشار نیازمند حمایت غذایی مردم امریکا توزیع شد. بنابر آخرین آمار 46.4 میلیون امریکایی ماهانه 133 دلار کالابرگ غذا دریافت کرده‌اند. از ژوئن 2004 تمام ایالت‌های امریکا از بن الکترونیکی برای دریافت کمک استفاده می‌کنند. با این حال در بیشتر دوران استفاده از این طرح که سابقه چندین ده ساله دارد، از بن‌های کاغذی یا همان کالابرگ به ارزش یک دلار(کالابرگ قهوه‌ای)، 5 دلار(کالابرگ آبی) و کالابرگ 10 دلاری استفاده می‌شد. با این کالابرگ‌ها افراد می‌توانند مواد غذایی خوراکی بسته‌بندی شده را خریداری کنند.
 براساس اعلام وزارت کشاورزی امریکا و بنابر بررسی اطلاعات گردآوری شده در سال مالی 2010 آمار طرح بن‌های موادغذایی به چندین شکل سیاستگذاری شد. بر این اساس 49 درصد از تمام خانوارهایی که دارای فرزند 17 سال یا کوچک‌تر هستند و 55 درصد از آنهایی که تک سرپرست خانوار بودند کالابرگ غذا دریافت می‌کنند. مضاف بر این، 15درصد از تمام خانوارهایی که افرادی با سن 60 سال و بیش از آن در خانواده‌ حضور دارند کالابرگ موادغذایی دریافت می‌کنند. همچنین 20درصد از خانوارهایی که اعضای غیرمسن با نقص عضو دارند کالابرگ دریافت می‌کنند.
روسیه یکی از کشورهای دیگری است که سیستم کوپنی را تجربه کرده است. روسیه پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 با مشکل بزرگ کمبود مواد‌غذایی مواجه و دولت وقت مجبور به سهمیه‌بندی کالاهای اساسی همچون نان شد. در نتیجه تا مدتی از نظام توزیع نان با کالابرگ استفاده کرد.
اتحادیه اروپا نیز در سال 2004 «برنامه توزیع غذا برای افراد محروم» (MDP) را برای تأمین موادغذایی افراد کم درآمد جامعه تصویب کرد. طبق این برنامه تنها افرادی که شرایط بسیار دشوار مالی و اقتصادی داشتند می‌توانستند بن غذا دریافت کنند. سایر اقشار جامعه نیز باید 0.5 تا 20درصد از قیمت یک وعده غذایی را خود پرداخت کنند. در سال 2010، بیش از 18 میلیون نفر در اروپا از بن‌های غذا بهره‌مند شدند.
درحالی که بودجه مربوط به این برنامه در سال 2012 بالغ بر 10.4 میلیون یورو بود این رقم در سال 2013، به 113 میلیون یورو رسید. پس از آن مقرر شد هر کشور عضو، باید برای توزیع مواد غذایی، سازمان تأمین مالی تأسیس کند. آمار منتشر شده در خبرگزاری «بلومبرگ» نشان می‌دهد که اکثریت کالابرگ‌های توزیع شده در بلژیک از سال 2012 تا 2014، کالابرگ غذا بوده است. بر این اساس در دوره بررسی شده، سهم کالابرگ‌های مواد غذایی در سال 2012 از 75درصد به 77درصد در سال 2014 رسید.