نجیب، سمبل یگانگی هرات و خراسان

محمدجعفر یاحقی
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی
نجیب مایل هروی از دانشمندان شاخص افغانستانی است که به‌دنبال سال‌ها زندگی در ایران و بویژه خراسان، شاهد خدمات فرهنگی- ادبی بسیاری به همت ایشان و برای حفظ و اعتلای ادبیات کشورمان بوده‌ایم. او در خانواده‌ای فرهنگی متولد شد و جالب است بدانید که پدر استاد مایل هروی هم مردی دانشمند بود، همکاری نزدیکی با زنده یاد پرویز ناتل خانلری در بنیاد فرهنگ داشت که حاصل آن انتشار آثار ارزشمندی است که به یادگار مانده. با پدر استاد مایل هروی هم آشنا بودم، او نیز مرد بسیار شریف و دانشمندی بود و حتی علاقه بسیاری به تربیت پسرش در ایران داشت و همین شد که نجیب مایل هروی برای دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد عازم ایران و دانشگاه فردوسی مشهد شد. از همان دوران دانشجویی تفاوت جدیت ایشان در مقایسه با دیگر دانشجویان مشخص بود. با این حال از همان ابتدا مشخص بود که بیش از تحصیل در فضای رسمی دانشگاهی، خواهان مطالعه و پژوهش‌های شخصی است که نتیجه آنها را به مرور در قالب کتاب هم منتشر کرد. بعد از اتمام دانشگاه، فرصت خوبی برای همکاری با کتابخانه آستان قدس پیدا کرد و برای چند سال در بخش نسخ خطی این مجموعه مشغول کار شد. بنیان تخصص ایشان در نسخه شناسی که یکی از وجوه فعالیت حرفه‌ای‌شان به شمار می‌آید در همین زمان گذاشته شد. بعدها به همکاری با بنیاد پژوهش‌های اسلامی هم پرداخت و مسئولیت تصحیح متون خطی را به عهده گرفت، من هم مسئولیت گروه فرهنگ و ادب را قبول کردم و همکاری نزدیکی داشتیم. یادگار اقامت استاد نجیب مایل هروی در این مرکز هم انتشار آثار ارزشمندی است که یکی از مهم‌ترین آنها «کتاب آرایی در تمدن اسلامی» است. هر چند که بروز برخی اختلافات با آستان قدس رضوی، موجب قطع همکاری و دلگیری نجیب مایل هروی شد که ورود او به تهران و آغاز همکاری اش با کتابخانه مجلس را سبب شد. به عقیده من استاد مایل هروی دو وجهه برجسته کاری دارد، نخستین وجه آن فعالیت‌های جدی در حوزه نسخه شناسی است، آن هم در سال‌هایی که این قبیل اقدامات چندان مورد توجه اهالی ادبیات نبود. علاوه بر این نجیب مایل هروی به‌عنوان یک مصصح و متن شناس هم کارهای ارزشمندی کرده که حاصل آن انتشار آثار متعددی از جمله کتاب‌هایی در حوزه متون عرفانی است. به کمک ایشان بسیاری از عرفای ناشناخته برای ایران و افغانستان شناخته شدند. افزون بر این یکی از اقدامات خوب نجیب مایل هروی را می‌توان انتشار رساله‌های کوتاهی دانست که در جست‌و‌جوهای خود آنها را یافته بود. در همان دورانی که در مشهد مشغول همکاری با بنیاد پژوهش‌ها بود، مجموعه‌ای با عنوان رسائل منتشر کرد که تا پنج- شش شماره هم ادامه پیدا کرد؛ این مجموعه در بردارنده مقاله‌های متعددی در حوزه علوم مختلف بود. بخش عمده‌ای از نوشته‌های نجیب مایل هروی در زمره آثار مرجع دانشگاهی است و خود من برخی کتاب‌های او را سال‌ها تدریس کرده ام. خدمات ایشان به حوزه ادبیات و تصحیح متون منجر به برپایی تجلیل‌های مختلفی شده؛ از جمله مراسمی که به همت کتابخانه ملی برگزار شد و من هم جزء سخنرانان آن بودم که در نتیجه‌اش انتشار کتابی با عنوان «فرزند هرات» منتشر شد. بنیاد موقوفات افشار هم به‌عنوان دانشمند برگزیده از ایشان تجلیل کرد، مؤسسه مهمی که در تقدیرهای خود به دانشمندان مطرح بین‌المللی توجه دارد؛ کسب عنوان برگزیده یکی از دوره‌های جایزه کتاب سال هم از جمله دیگر عنوان‌هایی است که در رزومه کاری نجیب مایل هروی درج شده است. خدمات پنجاه ساله ایشان به سرزمین‌مان بر کسی پوشیده نیست و من حتم دارم نام ایشان برای همیشه در فهرست شخصیت‌های برجسته اهل کتاب و علاقه مندان کتاب باقی خواهد ماند. او تلاش بسیاری در زمینه حفظ پیوند فرهنگی میان دو کشور ایران وافغانستان انجام داده، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های استاد مایل هروی را می‌توان در وفاداری اش به افغانستان، زادگاهش  دید؛ او حتی در ثبت زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی افغانستان هم تلاشی جدی به خرج داده است. این در حالی است که علاقه بسیاری به ایران دارد؛ شاید حتی بیشتر از افغانستان. با این حال هیچگاه ملیت خود را نباخته است؛ همین وفاداری به گمانم یکی از جدی‌ترین دلایلی است که منجر به تلاش برای پیوند میان دو ملت شده است. هر چند که میان هرات و خراسان اصلی دوگانگی وجود ندارد، نجیب مایل هروی را می‌توان بی‌اغراق سمبل یگانگی میان هرات و خراسان دانست.