قصه بانک، اسکناس و اختلاس

فرزانه قبادی/ «حسین‌قلی خان نواب، تخلفاتی در بانک کشف کرد. به‌عرض رسانید معلوم شد معاملاتی بدون وثیقه کافی انجام شده و خساراتی وارد آمده است. لیندن بلات رئیس بانک زیاد مقید به رعایت نظریات هیأت نظارت نبوده است و شاید متکی به تیمورتاش، در هرحال اختلاساتی مسلم شد. لیندن بلات به خیال گریز می‌باشد به بهانه مرض و معالجه با اجازه مسافرت می‌کند.... لیندن بلات از راه قانونی مسترد شد با وکیل مدافعی به تهران آمد به ۱۸ ماه حبس و ۷ هزار لیره و ۴۶ هزار ریال محکوم شد. دولت باز یک نفر آلمانی را به‌نام هرست، توسط سفارت خودمان در برلین به ریاست بانک اجیر کرد.» مخبرالسلطنه هدایت ماجرای اختلاس و متواری شدن نخستین رئیس بانک ملی را این‌طور در کتاب خاطرات خود روایت می‌کند. اردیبهشت 1307 بود که اخبار مربوط به ورود دکتر «کورت لیندن بلات» آلمانی منتشر شد. او آمده بود تا مدیریت بانک ملی ایران را به عهده بگیرد، اما این ماجرا پایان خوشی نداشت و 5 سال بعد پرونده فساد مالی او و همکارانش به اتهام «تهیه بیلان تقلبی، خیانت در امانت و جعل اسناد رسمی» تبدیل به یکی از مهم‌ترین پرونده‌هایی شد که در محاکم ایران بررسی شد. رضا شاه که مصوبه تأسیس بانک ملی را یک سال پیش، از مجلس شورای ملی گرفته بود، آنقدر به آلمان‌ها اعتماد داشت که بخواهد نزدیک به 40 کارشناس بانکی آلمانی را در بانک تازه تأسیس استخدام کند و بخش عمده اداره امور مالی کشور را در این بانک نوپا به دستشان بسپارد. لیندن بلات هم که گفته می‌شد کارنامه درخشانی در حوزه بانکداری دارد، بر پایه همین اعتماد به ایران دعوت شد تا رئیس بانک ملی شود و امضایش بر اسکناس‌های رایج مملکت بنشیند.
روزی که بلات رئیس بانک ملی ایران شد، اسکناس ایران توسط بانک شاهنشاهی در انگلستان به وسیله چاپخانه Bradbary Wilkinson با تصویر سلطان صاحبقران و نقش شیر و خورشید منتشر می‌شد. اما بعد از تأسیس بانک ملی، دولت ایران با بانک شاهنشاهی وارد مذاکره شد تا مدیران انگلیسی آن را متقاعد کند که امتیاز انتشار اسکناس را به بانک ملی بدهند. اردیبهشت 1309 مجلس حق انتشار اسکناس را به مدت 10 سال به بانک ملی ایران واگذار کرد و ریال را به‌عنوان واحد پول ایران اعلام کرد. اما این واگذاری شرایطی داشت از جمله اینکه دولت ایران ملزم می‌شد از حق الامتیاز 6 درصدی و اجازه بازرسی در بانک شاهنشاهی صرف نظر کند و برای جبران انصراف بانک از حق صدور اسکناس مبلغ دویست‌هزار لیره پول نقد به بانک شاهنشاهی در لندن پرداخت کند.
اسفند 1310 اسکناس‌های جدید منتشر شد و از فروردین 1311 اسکناس‌های بانک ملی به جریان افتاد و از تیرماه همان سال اسکناس بانک شاهنشاهی از چرخه معاملات خارج و اسکناس بانک ملی رسماً تنها پول کاغذی کشور شد. تصویر رضا شاه که لباس نظامی به تن و کلاه پهلوی به سر داشت و امضای لیندن بلات به‌عنوان رئیس بانک ملی و علی علامیر به‌عنوان مفتش دولت روی اسکناس‌های جدید در شرکت چاپ اسکناس امریکا چاپ شد. سه سال بعد بانک ملی سری دوم اسکناس‌ها را با انجام تغییراتی در طراحی آن منتشر کرد و اسکناس هزار ریالی یا صد تومانی را به رقم‌های قبلی اضافه کرد. هزار ریال بالاترین رقم اسکناس آن روزگار ایران بود و از ارزش بالایی برخوردار بود. اسکناس صد تومانی در میان مردم تبدیل به نماد ثروت شد تا جایی که به هر شیء گرانقیمتی پسوند «صد تومنی» اضافه می‌کردند. محلات اعیان نشین هم گاهی عنوان «محله صد تومنی‌ها» می‌گرفتند. بانک ملی تا سال 1339 - قبل از واگذاری نشر اسکناس به بانک مرکزی- 10 سری اسکناس منتشر کرد.
از ابتدای ورود اسکناس به چرخه اقتصادی، پول کاغذی (پولبرگ) ایران در چاپخانه‌های مختلف منتشر می‌شد. چاپخانه‌های توماس دلارو ژیودی، برادبوری ویلکینسون، هاریسون، شرکت چاپ اسکناس امریکا و شرکت چاپ اسکناس فرانسه مراکز معتبر انتشار اسکناس در دنیا بودند که در مقاطع مختلف از عصر قاجار تا سال‌های بعد از انقلاب، اسکناس‌ ایران را چاپ می‌کردند. سال 1351 ایران به فکر چاپ اسکناس در کشور افتاد و سازمان تولید اسکناس در کشور تأسیس شد و از سال 1367 این سازمان اسکناس رایج ایران را چاپ می‌کند.