جشن پایان جنگ جهانی دوم

فرزانه قبادی/ شش سال بعد از جولان قدرت‌ها در جهان و شعله ور شدن آتش جنگ جهانی از قلب اروپا تا شرق آسیا در ژاپن، سرزمین آفتاب تابان، بالاخره بعد از تسلیم آلمان، چرچیل در«روز پیروزی» خبر پایان جنگ را از لندن اعلام کرد: «خصومت‌ها از دقیقه یک نیمه شب ۸ مه به‌صورت رسمی تمام خواهد شد. جنگی که آلمان به راه انداخت به پایان رسید.» جنگی به پایان رسید که 60 میلیون کشته و هزاران آواره به جا گذاشت و آتش آن حتی کشورهای بی‌طرف را هم بی‌نصیب نگذاشت. روزی که خبر پایان جنگ به دنیا مخابره شد، بسیاری از شهرهای دنیا غرق شادی شدند و جشنی بر ویرانه‌های به جا مانده از جنگ به پا کردند. در ایران هم مردم به شادمانی پرداختند و کامشان را شیرین کردند. ایرانیان که جنگ جهانی دوم را با اشغال، تجاوز، قحطی، بلوای نان، بیماری، مرگ و سیاهی به خاطر سپردند از پایان جنگ خوشحال بودند. مردمانی که فکر می‌کردند با پایان جنگ زندگیشان به روال عادی بر می‌گردد اما تا سال‌ها بعد همچنان درگیر تبعات اشغال و جنگ بودند. مهدی قلی خان هدایت (از سیاستمداران دوره قاچار و پهلوی) درباره روزهای بعد از پایان جنگ در کتاب «خاطرات و خطرات» می‌نویسد: «ملت گرفتار تنگی و گرانی نرخ‌هاست... دولت را مجبور به چاپ کاغذ کردند و خریدهای خودشان را به پول مملکت برگزار کردند و گفتند در مقابل، طلا ذخیره کرده آخر سر قرض خودمان را می‌پردازیم. مقداری هم طلا به بانک رساندند. مبالغ گزاف طلبکار ماندیم که روسیه در مقابل تا امروز که دهم فروردین 1327 است کوراوغلی میخواند و امریکا جنس می‌پردازد غالب بی‌مصرف. هنوز نرخ‌ها بالاست؛ مردم در زحمت و نگرانی...»
جنگ جهانی دوم در هجدهم اردیبهشت 1324 به‌طور رسمی به پایان رسید، اما هنوز ترکش‌های آن در آسیا جان انسان‌ها را می‌گرفت. فاجعه هیروشیما چند ماه بعد از اعلام پایان جنگ، گویی نقطه پایانی بود بر جنگی سراسر سیاهی و رنج. متفقین آن روزی که بی‌اطلاع از حکومت ایران در سفارت شوروی دور هم جمع شدند تا در کنفرانس تهران سرنوشت جنگ را تعیین کنند، متعهد شدند که پس از پایان جنگ نیروهای خود را از ایران خارج کنند. اما پای نفت در میان بود و همین موضوع دولت‌هایی را که ایران «پل پیروزی»‌شان در جنگ شده بود، به خروج از این کشور بی‌میل می‌کرد. بیست و نهم اردیبهشت، ایران پیامی به سران متفقین ارسال کرد و پیروزی در جنگ را به آنها تبریک گفت و تعهدشان در کنفرانس تهران را یادآوری کرد. اما پاسخی دریافت نشد.
بالاخره دی ماه همان سال انگلیس و امریکا نیروهای خود را از ایران خارج کردند. اما پیش از خروج پایه‌های قدرت خود را در نقاط مختلف ایران محکم کرده بودند تا نفوذشان را بر مهم‌ترین کشور خاورمیانه حفظ کنند. شوروی پا را فراتر گذاشته بود و علاوه بر تقاضایی که یک سال پیش در مورد امتیاز نفت شمال مطرح کرده بود، تجزیه طلبانی را در آذربایجان و کردستان تقویت و حمایت می‌کرد تا «حکومت مهاباد» و «حکومت خودمختار آذربایجان» شکل بگیرد. با تمام کش و قوس‌ها حدود یک سال طول کشید تا نیروهای متفقین خاک ایران را ترک کنند. ایران ماند و ویرانی‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که یادگار جنگی بود که ابتدا در آن اعلام بی‌طرفی کرده بود. مردم هنوز با تبعات جنگ درگیر بودند. تیفوس مصرانه جان انسان‌ها را می‌گرفت و بحران نان و تأمین مواد غذایی تا ماه‌ها از مهم‌ترین مسائل مملکتی بود. اشغالگران ایران علاوه بر تمام مشکلاتی که حضور سربازانشان در شهرهای مختلف ایجاد کرده بود و موج پناهندگانی که در سال‌های قحطی به ایران سرازیر شده بودند؛ زیر بار پرداخت غرامت هم نرفتند. مقامات ارشد ایران بارها در گفت‌و‌گوهایی که با رسانه‌های خارجی داشتند از این ناسپاسی گله کردند. محمدرضاشاه چهار سال بعد از پایان جنگ در صحبت هایش با روزنامه دیلی‌میل انگلستان گفت: «ما نمی‌توانیم بفهمیم چرا متفقین از پایان جنگ تاکنون هیچ‌کاری برای ایران نکرده‌اند؟ ما در ساعات خطر کنار شما بودیم.» او در این گفت‌و‌گو اشاره‌ای هم به بحران دنباله دار اقتصاد ایران بعد از پایان جنگ کرد:«اگر ایران همچنان گرفتار مسائل اقتصادی باقی بماند به نفع صلح جهانی نخواهد بود.»
ایران بعد از جنگ چهره تازه‌ای پیدا کرده بود. فضای سیاسی با عبور از سال‌های اشغال، تغییر کرده بود و به‌همان نسبت فضای اجتماعی نیز متأثر از حضور آوارگان لهستانی‌، اتباع روس و انگلیس در شهرهای مختلف بود. اشغال ایران در کنار تمام اثرات ماندگارش بر زندگی مردم، تغییراتی در سبک زندگی، ذائقه و حتی معماری بعضی شهرها ایجاد کرد که بعضی از آنها تا به امروز هم باقی است.