حاج سیاح

دکتر سعید معیدفر
جامعه ‎شناس
هفته کتاب است و موسم دلپذیری برای کتاب خواندن. باید بگویم که من مدتی است مطالعه خود را از کتاب‌های معمول به سمت و سوی مطالعه کتاب‎های تاریخ سوق داده‎ام؛ تاریخ صدر مشروطیت و پیش از آن و تاریخ دوران قاجار. در واقع باید عرض کنم که احساس کردم برای شناخت بهتر وضعیت امروز جامعه و نسبت آن از هر جهت با گذشته نیاز مبرمی به مطالعه تاریخ وجود دارد. یکی از کتاب‎های بسیار ارزشمندی که من علاقه‌مند به مطالعه آن شدم و به تازگی خواندم و جای تأمل بسیار دارد، کتابی است با عنوان «سفرنامه حاج سیاح». این کتاب، سفرنامه میرزا محمدعلی محلاتی ملقب به «حاج سیاح» است که در دوره قاجاریه دوران طلبگی را می‎گذرانده است و اهل محلات بوده و در یک زمانی تصمیم می‎گیرد که برای یافتن خود و شناخت دقیق‎تر از توانایی‎هایش دست به یک سفر طولانی بزند. وی از محلات به سمت اراک حرکت می‎کند و از آنجا به سمت روسیه می‎رود و بمدت 18 سال بی‏ آنکه پولی داشته باشد، صرفاً براساس توانمندی‎های ذاتی‎ای که داشته، بدون هیچگونه منابع و سرمایه اولیه توانسته است به دور دنیای آن روز سفر کند. از روسیه به سمت ترکیه، یعنی عثمانی آن روزگار و از ترکیه به سمت کشورهای مختلف از جمله آلمان و ایتالیا و اتریش و کل اروپا و نیز امریکا سفر می‌کند و سفرنامه‎ای می‎نویسد؛ سفرنامه‎ای که در آن شرایط خاص آن کشورها به تمامی بیان می‎شود. خاطرات بسیار جالبی را مطرح می‎کند و عملاً میان وضعیت کشور خود که بشدت در انحطاط بسر می‎برد و مردم در فقر و فلاکت زندگی می‎کردند و حکومت بی‎کفایت ناصرالدین‎شاه که عملاً نیم قرن کشور را به قهقرا برده بود، با وضعیت زندگی و شرایط رفاهی آن کشورها دست به یک مقایسه‎ای می‎زند. همه شهرهایی که می‎بیند، حدی از رفاه و توسعه و دانش را دارا بود و همه اینها عملاً در کشور وی در آن زمان مفقود بود. پس از 18 سال این طلبه مجدد به ایران بازمی‎گردد. وی ابتدا به دربار دعوت می‎شود؛ چون نخستین گردشگری بود که به این شیوه به مناطق توسعه‎یافته سفر کرده بود و تقریباً تمام زبان‎های زنده آن کشورها مانند زبان روسی، زبان آلمانی، زبان فرانسه، زبان ایتالیایی و ترکی را یاد گرفته بود. به ایران که بازمی‎گردد اجازه می‎گیرد که باز ایران‎گردی کند. سفر در آن روزگار (که مربوط به عصر مشروطیت ایران می‌شود) آن هم در ایرانی که شرایط کشورهای توسعه‎یافته را ندارد، بدون وسیله‌نقلیه بسیار دشوار بود؛ اما او با همه دشواری‎ها به این سفر می‎رود و کتاب دوم با عنوان «خاطرات حاج سیاح؛ یا دوره خوف و وحشت» حاصل این سفرهای اوست. حاج سیاح در خاطرات ایرانگردی‎اش سطح زندگی و فقر مردم ایران در آن زمان را با کشورهای توسعه‎یافته مقایسه می‌‏کند و اینچنین به یک منتقد جدی برای حکومت آن زمان بدل می‎شود و به همین سبب او را بیش از دو سال در قزوین زندانی می‎‎کنند. او شرایط سخت و بد زندانش را هم در این کتاب به زیبایی توصیف می‏ کند. در واقع شناخت وضعیت بدی که این مملکت در آن دوره داشت و اینکه درمی‏ یابیم استبداد و خودکامگی حاکمان ایران در آن زمان چه فرصت‎هایی را از این کشور و مردمان شریف آن ربوده است، تأسف‎بار است. با خواندن این سیاحت‏ نامه ریشه بسیاری از مشکلات و وضعیت امروز کشور را نیز درمی‎یابیم. اگرچه امروزه بسیاری از امکانات به مدد منابعی مثل نفت پیداشده است، اما همچنان کشور درگیر چالش‌های پیچیده‎ای است و همچنان نسل جوان ما خواستار کشوری توسعه‎‎یافته‎تر در زمینه‎های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و به نظر می‎رسد که مطالعه چنین آثاری می‎تواند تا حد زیادی در درک ریشه‎های اصلی مشکلات کشور و جامعه ایران، به ما کمک جدی کند. این است که من بار دیگر خواندن این دو کتاب را برای دست یافتن به یک دید وسیع ‏تر تاریخی نسبت به مشکلات کشور توصیه می‏ کنم.  در واقع امروز هم اگر به دیده تأمل به جامعه بنگریم، فاصله ما با دنیای متمدن بسیار است و با چالش‎هایی که پیش روی ماست، خصوصاً در این روزهایی که ما عملاً درگیر بحران‎های متراکم و جدی هستیم، شاید این کتاب بتواند به ما این درک عمیق‎تر را بدهد که ریشه‎های اصلی بسیاری از این مشکلات کجاست و منطقه‎ای که ما در آن زندگی می‎کنیم، چه تفاوت‎های اساسی با مناطق توسعه‎یافته دنیا دارد. مطالعاتی از این دست بی‏ تردید برای کشور و مردم ما افق‌گشا خواهد بود. در این زمینه خواندن کتاب «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» اثر زین‎العابدین مراغه‎ای نیز توصیه می‎شود که وضعیت ایران در دوره قاجار را روایت می‎کند و در آستانه انقلاب مشروطه آگاهی‎بخشی سیاسی- اجتماعی بسیاری داشت.