تربیت نااهلان

زهرا کشوری
روزنامه نگارحوزه محیط زیست و میراث فرهنگی
قفسه کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی های ایران در حوزه عمومی محیط زیست معمولا خلوت است. شاید نتوان گفت نویسندگان یا حداقل مترجمان در حوزه محیط زیست، بزرگسالان را در ایران فراموش کرده‌اند اما می‌توان ادعا کرد که چنته آنها برای نسل بزرگسال فارغ از کلاس‌های دانشگاهی و آکادمیک پر نیست. جنبش‌ها و جریان‌های زیادی در کشور در جریان است تا تألیف و ترجمه در این حوزه را به سمت کودکان ببرد. اتفاق مبارک و میمونی است اما لزوم نگارش و تألیف کتب برای افکار عمومی در حوزه محیط زیست به نظر می‌رسد به بایگانی سپرده شده است. یک انگاره غلط هم به حیات این روند اشتباه کمک می‌کند؛ انگاره‌ای که معتقد است محیط ‌زیست را باید در سنین کودکی در اذهان نهادینه کرد. این انگاره آموزش بزرگسالان را در این حوزه، گردکانی بر گنبد می‌داند. هر بار که با تخریب محیط‌ زیست رو‌به‌رو می‌شود بزرگسالان را نااهلانی تربیت‌ناپذیر می‌خواند. اما وقتی بزرگترین بحران‌های کشور در حوزه محیط‌ زیست رقم می‌خورد باید این انگاره غلط را به دور انداخت. توجه جامعه بزرگسال در شبکه‌های اجتماعی، نیاز فرهنگ عمومی را به آموزش‌‌های عمومی در حوزه محیط زیست در سبک‌های مختلفی از جمله محیط زیست نشان می‌دهد.
چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمی‌گزینند؟
فریدون مجلسی مترجم کتاب «فروپاشی» است. محیط زیستی‌های زیادی از ترجمه او استقبال کردند. فروپاشی یا چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمی‌گزینند، نوشته جرد دایموند است. دایموند در فروپاشی این پرسش را مطرح می‌کند که چه عواملی موجب شدند برخی از بزرگ‌ترین تمدن‌های گذشته به ویرانه تبدیل شوند. دایموند اعتقاد دارد آسیب‌های محیط ‌زیستی، تغییرات اقلیمی، رشد سریع جمعیت و تصمیمات سیاسی نادرست در دوره‌های گذشته زمینه سقوط جوامع را فراهم آورده‌اند. هرچند در این میان جوامعی نیز بودند که راه حلی برای مشکلات خود یافتند و به حیات خود ادامه دادند. او می‌افزاید انسان مدرن نیز با مشکلات مشابهی مواجه است؛ بنابراین بررسی و تحلیل سرنوشت گذشتگان می‌تواند راه حل غلبه بر این مشکلات باشد.فروپاشی یک کتاب عمومی است. حوزه‌ای که ناشران و نویسندگان ایرانی کمتر به آن وارد شده‌اند؛ نوشتن‌ از محیط ‌زیست برای همه است. در ایران کتاب‌های زیادی در حوزه تخصصی و دانشگاهی درباره موضوعات محیط‌ زیست نوشته شده است. اما جای نوشتن برای عموم در میان تألیفات محیط‌ زیستی خالی است. البته مجلسی در گفت‌و‌گو با «ایران» اعتقاد دارد مشکل اساسی در عدم تمایل به خواندن است تا نبود کتاب. او به وجود کتاب‌های ترجمه شده در ایران اشاره می‌کند. کتاب برنامه «B2» رهانیدن سیاره گرفتار تنش و تمدنی دچار آشفتگی، دیگر ترجمه مجلسی در حوزه محیط زیست است. کتاب را «لسترراسل براون» می‌نویسد. رشد اقتصاد جهانی از امکانات پشتیبانی و تدارکاتی زمین برای تأمین نیازهای آن پیشی گرفته است و انسان‌ها را به زوال و فروپاشی محتمل نزدیک می‌سازد. امروزه، منابع تجدیدپذیر با سرعتی بیش از آنچه بتوانند تجدید شوند، مصرف می شوند، جنگل‌ها رو به تحلیل می‌روند، سفره‌های آب فرو می‌نشینند و عرصه‌های ماهیگیری رو به زوال هستند. نفت با چنان شتابی مصرف می‌شود که فرصتی برای برنامه‌ریزی درباره آینده آن باقی نمی‌ماند. همچنین انسان‌ها با سرعتی بیش از توان طبیعت در جذب گازهای گلخانه‌ای، مشغول به انتشار آن هستند. پیشرفت پایدار به جایگزین کردن اقتصاد دورریز و مبتنی بر سوخت فسیلی با اقتصادی نو اختصاص دارد؛ اقتصادی که منابع بیکران باد، انرژی خورشیدی، نیروی آب و سوخت‌های زیستی، نیروی محرکه‌ آن باشد. نگارنده در این کتاب با بررسی وضعیت بحرانی محیط‌ زیست به بیان راهکارهایی برای پایداری اقتصاد جدید می‌پردازد. مجلسی خود نیز مؤلف کتابی به‌نام «بشر بر سر شاخُ بن می‌برید» است. او مقالات پرویز کردوانی را هم در حوزه محیط‌ زیست عمومی دارد که البته کتاب نشده‌اند. او بی توجهی صداوسیما به موضوع محیط زیست و بی‌اعتمادی مخاطب به این رسانه را هم یکی دیگر از علل مهجور ماندن کتاب‌های تألیفی و ترجمه در حوزه محیط زیست می‌داند و می‌گوید: «کارشناسان جرأت شرکت در برنامه‌های صداوسیما را ندارند. چون احتمال دارد حرف‌های آنها تقطیع  و با اهداف خاص پخش شود.» مجلسی دانش‌آموخته دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است. روندی که خودش طی کرده را مثالی می‌داند برای توجه به وضعیت محیط زیست. او می‌گوید: «می‌توان دانش آموخته رشته دیگری‌ بود اما محیط زیست را به طوری جدی‌ دنبال کرد.» اما این گزارش به‌دنبال موضوع دیگری است. چطور می‌شود عموم را نه  به عنوان یک مترجم یا مؤلف که به‌عنوان یک کتابخوان به‌سمت کتاب‌های عمومی در حوزه محیط زیست برد؟ آیا در ایران به اندازه کافی کتاب با زبان عام درباره محیط زیست وجود دارد؟ آیا می‌توان محیط زیست را به حوزه رمان برد؟ پاسخ مجلسی به سؤال آخر مثبت نیست. البته اشاره‌ای هم به «جک لندن» می‌کند. «آوای وحش» در کنار «سپید دندان» دو  رمان معروف و محبوب جک لندن به‌شمار می‌روند که به زندگی حیوانات در دل طبیعت می‌پردازند. این رمان که  نزد امریکاییان از محبوبیت بسیار برخوردار است حاصل تجربیات نویسنده‌اش از زندگی در قطب شمال است.جک لندن آوای وحش را در سال 1903 منتشر کرد که گزارشی از سفر به کلاندایک و سرگذشت سگ-گرگی به‌نام باک است. باک پس از خدمت به ارباب‌ها، وفاداری‌ها و نوازش دیدن‌ها و رنج بردن‌ها، در خود، کششی به محیط جنگل احساس می‌کند و تنها به عشق ارباب مهربانش، در میان انسان‌ها می‌ماند. همین که اربابش به دست گروهی از بومی‌ها کشته می‌شود، روانه جنگل می‌شود تا به زندگی اجدادی خود بپیوندد و در میان برادران جنگلی آوای شادی سر دهد. لندن در این رمان نیز مانند رمان «سپید دندان» شخصیت یک حیوان(سگ) را از درون دیده و عشق و دلبستگی او به انسان را به نمایش گذاشته است.
«کاوه فیض اللهی» مترجم اما در گفت‌و‌گو با «ایران» اعتقاد دارد می‌توان محیط ‌زیست را به حوزه داستان‌نویسی و رمان برد. فیض اللهی مترجم کتاب در جست‌وجوی طبیعت اثر ادوارد ویلسون است. ادوارد ویلسون، زیست شناس و طبیعی دان امریکایی یکی از بزرگ‌ترین نظریه پردازان تکامل در جهان است. تا به حال ۳۰ کتاب درباره مورچه‌ها، بوم شناسی و حفاظت، زیست‌شناسی اجتماعی، تنوع زیستی و تکامل نوشته است. او استاد بازنشسته دانشگاه هاروارد و برنده جوایز مختلفی است. دوران کودکی‌اش را در جنوب امریکا، به جمع‌آوری مارها و حشرات در جنگل، مرداب و مناطق طبیعی مختلف گذرانده است.
به گفته فیض‌اللهی برای شناخت طبیعت باید صبوری داشت تا طبیعت خودش را به ما نشان دهد. کتاب‌های زیادی در سراسر دنیا وجود دارد که نشانگر طبیعی دان بودن نویسندگان آن است. اما در ایران ثبت اطلاعات در فرهنگ شفاهی ما جا نیفتاده است. فیض ‌اللهی به «علم برای همه» معتقد است.او علاقه ایرانی‌ها به داستان و رمان را فرصت خوبی برای فرهنگ‌سازی در حوزه محیط زیست می‌داند. اعتقاد دارد اتفاقاتی که در حوزه زاگرس می‌افتد یا آنچه در دل هیرکانی در جریان است و سرنوشت فک‌های‌ خزری می‌تواند دستمایه‌ تألیف رمان‌ها و داستان‌های خواندنی شود. او دستمایه شدن تغییرات علمی در رمان‌نویسی در جوامع خارجی را مثال می زند که می‌تواند در ایران در رمان‌نویسی را به روی محیط زیست باز کند. به اعتقاد این مترجم تجربه‌های شخصی در حوزه محیط زیست می‌تواند در رمان شاخ و برگ پیدا کند و افکار عمومی را با محیط زیست و نقش آن در زندگی‌شان آشنا سازد.

نیم نگاه

فریدون مجلسی: حوزه‌ای که ناشران و نویسندگان ایرانی کمتر به آن وارد شده‌اند؛ نوشتن‌ از محیط زیست برای همه است . در ایران کتاب‌های زیادی در حوزه تخصصی و دانشگاهی درباره موضوعات محیط ‌زیستی نوشته شده است. اما جای نوشتن برای عموم در میان تألیفات محیط زیستی خالی است . البته  مشکل اساسی در عدم تمایل به خواندن است تا نبود کتاب.