اجرای موسیقی به روایت «قانون»

حضور بانوان درعرصه موسیقی در این سال‌ها، آن هم در کشوری که نگاه متفاوتی به این فعالیت دارد بی‌شک می‌تواند اتفاق خوبی باشد و می‌بایست آن را به فال نیک گرفت، چرا که خیلی قبل‌تر محدودیت ها و سختگیری‌های بسیاری وجود داشت اما صبوری و پایمردی هنرمندانی همچون ملیحه سعیدی، نوازنده پیشکسوت ساز قانون راهگشای حضور بانوان و البته جوانان علاقه‌مند بوده است. به انگیزه تجلیل و پاسداشت از مقام هنری این هنرمند در سی و ششمین جشنواره موسیقی فجر به سراغ او رفته‌ایم و به شرح زندگی و آشنایی‌‌اش با ساز قانون پرداخته‌ایم.
تحقیق درباره خاستگاه ساز قانون
ملیحه سعیدی این روزها به تدریس آنلاین ساز قانون مشغول است. او آموزش موسیقی در فضای مجازی را چندان سخت و طاقت فرسا نمی‌داند و به‌دلیل سال‌ها تجربه در زمینه تدریس براحتی با این موضوع کنار آمده و دراین باره می‌گوید: «تدریس موسیقی متفاوت با دیگر آموزش‌های هنری است و از ظرافت‌های خاصی برخوردار است و براین اساس اگر هنرجویانم با این روش آموزشی دچار مشکل شوند سعی می‌کنم با نواختن ساز و نمایش آن حتی به تعداد دفعات این مشکل برطرف شود. البته طبیعتاً کلاس‌های حضوری بسیار متفاوت با این سبک آموزش خواهد بود و موجب می‌شود شاگرد و استاد ارتباط بهتری با هم داشته باشند و این ارتباط در آموختن ساز سرعت عمل بیشتری دارد وتأثیر‌گذار است اما به هر حال شرایط امروز دنیا به‌دلیل ویروس کرونا اینگونه تعریف شده است و خدا را شاکریم همین وسایل ارتباط جمعی و اینترنت وجود دارد و این ارتباط‌ها برقرار
می شود. البته به غیر از تهران و شهرهای دور افتاده کشورمان در امریکا و آلمان هم شاگردانی دارم و این ارتباط برقرار است.»
سعیدی این روزها درکنار تدریس موسیقی به تألیف کتاب تازه‌اش هم پرداخته است، اثری که حاصل سال‌ها پژوهش او در عرصه موسیقی و ساز قانون بوده با نام «تاریخچه ساز قانون از باستان تا امروز» و دراین کتاب به شناسنامه این ساز، ساختار آن و تغییراتی که طی زمان درآن انجام گرفته، اشاره کرده است. این کتاب به نویسندگی او و پسرش علیرضا ستوده بوده و به همراه دستنوشته‌های همسرش زنده یاد احمد ستوده که به تازگی زیر چاپ رفته است؛ البته تعدادی از هنرجویانش هم در جمع‌آوری این کتاب همکاری داشته‌اند. در بخشی از این کتاب به خاستگاه و زادگاه ساز قانون اشاره می‌کند و می‌گوید: «خاستگاه ساز قانون ایران است و از دوران آشوریان این ساز در کشور ما رواج پیدا کرد و تصاویر باقی مانده از آن دوران را که به شکل اولیه آن اشاره شده است در این کتاب آورده ام. ساز قانون در کشورهای مختلف با مقام‌های موسیقایی متفاوت نواخته می‌شود و بهتر است بگویم چنین کتاب جامع و کاملی درباره این ساز در هیچ کجای دنیا جمع‌آوری و چاپ نشده است.»
ملیحه سعیدی در بیش از 50 سال تحقیق و پژوهش بر ساز قانون به تفکر و ایده‌ای جدید در نواختن این ساز دست یافت و براساس این اندیشه تحول و تغییری شگرف ابداع کرد چرا که پیش از این ساز قانون با روش سنتی دو انگشت نواخته می‌شد اما با ابتکار او شیوه 10 انگشتی نوازندگی قانون رونق گرفت و به عقیده او در این روش نوازنده و آهنگساز امکانات بسیاری از ساز را در اختیار می‌گیرند:«دو انگشت تکنیک عربی - ایرانی بوده است و سال‌ها قبل استادم زنده یاد مهدی مفتاح در سفری که به عراق داشت با این سبک نواختن آشنا شد و به شاگردانش که من و خانم سیمین آقا رضی بودیم، آموزش داد و سال‌ها همین روش را تدریس می‌کردم. ساز قانون صدای دلنشینی دارد و درآن دوران در کاباره‌ها و محافل خصوصی بسیار مورد استفاده بود اما من این نوع تکنیک را دوست نداشتم و تلاش کردم تغییراتی درآن ایجاد شود. به یاد دارم آن زمان که درهنرستان موسیقی ملی تحصیل می‌کردم این ساز به‌عنوان ساز دوم آموزش داده می‌شد و مانند ساز اول نگاه تخصصی تری بر آن وجود نداشت و چندان بهایی به آن داده نمی‌شد اما بعد‌ها که به مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران رفتم و با زنده یاد دکتر داریوش صفوت آشنا شدم و در ادامه به دانشگاه رفتم چون گرایشم موسیقی ایرانی بود و ویولن می‌نواختم آرام آرام ارتباط بیشتری با ساز قانون گرفتم و سعی کردم سبکم را تغییر بدهم و موسیقی ایرانی را روی این ساز پیاده کنم درواقع سعی ام براین بود نگاه کاباره‌ای به این ساز را تغییر بدهم و بهتر است چرا که به سبب جایگاه پیشین این ساز، استادان چندان بهایی برای «قانون» قائل نبودند و این ساز در هیچ گروهی نواخته نمی‌شد؛ نه رپرتواری داشت و نه کتاب مدونی که بتوان آموزش صحیح ساز قانون را آموخت. اما امروز می‌توانیم ردیف موسیقی ایرانی را به‌طور کامل با ساز قانون اجرا کنیم. خود من ردیف موسیقی ایرانی به روایت زنده یاد نورعلی خان برومند را با این ساز اجرا کرده‌ام و در قالب 6 آلبوم منتشر شده است و در کنار آن چند مجلد کتاب و متد برای این ساز نوشته‌ام که شامل اجرای قطعاتی از قدما و خودم بوده است و از آن دوران به بعد بود که این ساز رنگ و بوی ایرانی به خود گرفت و آهنگسازان و استادان موسیقی این ساز را مورد توجه قرار دادند و برای آن آهنگسازی‌های بسیاری انجام گرفت و در گروه‌های موسیقی حضور چشمگیری یافت.»
 به‌گفته این نوازنده پیشکسوت قبل از انقلاب هم ساز قانون، در ارکسترهای مختلف مورد استفاده بود:«سال‌ها قبل استاد فرامرز پایور ارکستری راه‌اندازی کرد به‌نام ارکستر سازهای ملی و من دراین ارکستر ساز قانون می‌نواختم. آن زمان حدوداً 17 سالم بود و خواننده‌های مختلفی چون آقای شجریان و خانم خاطره و... دراین ارکستر حضور داشتند. استادان بزرگی که اغلب آنها امروز در قید حیات نیستند و هنرارزشمندشان نام آنها را در تاریخ زنده نگاه داشته است. بعد از انقلاب هم از زمانی که کتاب‌های مختلفی برای این ساز نوشتم مسیر دیگری برای آموزش قانون، به‌وجود آمد و مورد توجه استادان موسیقی قرار گرفت بخصوص سبک استفاده از 10 انگشت که در کشورهای مختلف هم انجام می‌شد.آن زمان که این شیوه را ابداع کردم نه اینترنتی وجود داشت و نه روش‌های دیگری برای ارتباط با دنیای موسیقی و مردم (قبل از انقلاب) و من این سبک استفاده از انگشت‌های مختلف را در ایران با ذهنیت خودم خلق و اجرا کردم تا بتوانیم مانند ساز پیانو از همه انگشتان در نواختن این ساز استفاده کنیم البته همان‌طور که گفته شد در کشورهای عربی و ترکیه نواختن قانون اغلب با این سبک اجرا می‌شود.این شیوه در شیرین نوازی این ساز تأثیر بسیاری داشته و موجب شده جوانان علاقه‌مندی بیشتری در آموختن آن نشان بدهند.»
تلاش برای ثبت ساز ایرانی
او ساز قانون را ساز کهن ایران زمین دانسته:«قانون یکی از سازهای کهن ایران زمین است و تقریباً در تمامی دنیا مورد استفاده هنرمندان بوده است. با وجود آنکه خاستگاه ساز قانون ایران است اما به‌دلیل نگاه‌های سلیقه‌ای و مذهبی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به‌طور مثال در دوران صفویه موسیقی تعطیل شد و این شرایط موجب شد موسیقی از آن دوران تا به امروز مهجور واقع شود اما بحمد‌الله در شرایط فعلی فعالیت دراین حوزه کمتر با مشکلات این چنینی روبه‌رو است و نوازندگان جوان بسیار مستعدی در این ساز ظهور کرده‌اند. به نظرم قانون به لحاظ وسعت صدا و تکنیک‌های اجرایی کامل ترین ساز موسیقی ایرانی است و نزدیک به 60 سال است که به نوازندگی این ساز می‌پردازم وآموزش می‌دهم و در کتابم به شیوه‌های مختلف نوازندگی آن از ابتدا تا با 10 انگشت، اشاره شده است و امروز شاگردانم در خارج از ایران با همین تکنیک جدید ردیف‌های موسیقی ایرانی را اجرا می‌کنند. در صورتی که سال‌ها پیش نمی‌توانستیم صدای موسیقی ایرانی را با این ساز اجرا کنیم و بشنویم و من تا آنجا که در توانم بوده و ذهنم یاری کرده تلاش کردم در بهترنواختن این ساز ابداعاتی انجام بدهم البته شاید در نسل‌های بعد نوآوری‌های دیگری در آن انجام بگیرد. من به لطف خدا این توفیق را به‌دست آوردم‌ سازی که ناشناخته بود به موسیقی ایرانی وارد کنم اما این سازکه کاملاً ایرانی است تا به امروز ثبت ملی نشده است و بارها و بارها خواهش کردم این اقدام انجام بگیرد اما آنقدر تعلل صورت گرفت تا جمهوری آذربایجان این ساز را به‌نام خود در یونسکو به ثبت رساند. البته این اتفاق تنها در ساز‌های ایرانی دیده نمی‌شود بلکه این بی‌توجهی در فرهنگ ما هم نمودار شده تا برخی مشاهیر و ادبا و صنایع دستی ما به‌نام کشور‌های دیگر در یونسکو به ثبت برسد.»
‌امید به نسل جوان موسیقی
این آهنگساز و نوازنده کم نظیر ساز «قانون» در طول فعالیت هنری اش که عشق به موسیقی بود شاگردان بسیار خوبی تربیت  کرد که هر یک معلمان شناخته شده‌ای در کشور هستند و این امر بیانگر آن است  که این شاگردان آن عشق را بخوبی درک کرده‌اند و با تلاش بسیار استاد خود  در معرفی و آموزش این ساز آشنا هستند.
ملیحه سعیدی دراین روزها و ماه‌های کرونایی به کار آهنگسازی هم مشغول است و در این باره می‌افزاید:«چندین کار ساخته‌ام که یکی از آنها آماده اجرا با خواننده است که به‌دلیل شیوع این بیماری فعلاً متوقف شده است ،چرا که به‌دلیل مشکلات ریوی و جراحی قرنیه چشم هرگز از منزل خارج نمی‌شوم و اغلب کارهایم را تعدادی از شاگردان با وفایم انجام می‌دهند. من عاشقانه این ساز را دوست می‌دارم و تا آنجا که در توانم باشد تا پایان عمرم به موسیقی خدمت  و تلاش خواهم کرد این رسالت را به پایان برسانم،البته براین نظرم آموختن هنر پایانی ندارد و هیچ فردی به مرحله آخر نخواهد رسید و تنها رسالتی بر عهده اوست که باید به انجام برساند و نسل‌های بعد ادامه دهنده این راه هستند تا این هنر نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شود. به اعتقاد من اگر کسی اندیشه کاملی داشته باشد و بداند دراین دنیا و کائنات ذره‌ای بیش نیست و غرور را کنار بگذارد موفق خواهد بود ،اما متأسفانه در تمامی رشته‌های هنری منیتی وجود دارد که هنرمند را نازیبا نمایان می‌کند و این درحالی است که باید درکارهایمان خلوص نیتی داشته باشیم تا ارتباط الهی که به‌ دنبال آن هستیم برقرار شود. بزرگان هنر و موسیقی که در روزگار خود موفق بوده‌اند و به جایگاه رفیع رسیده‌اند هیچ ادعا و غروری در زندگی هنری خود نداشته‌اند و معتقد بودند گذر زمان همه چیز را آشکار خواهد کرد. به گفته حضرت مولانا: «دنیا همه هیچ و اهل دنیا همه هیچ   / ای هیچ برای هیچ بر هیچ مپیچ...»
 ملیحه سعیدی پیش از انتخاب ساز قانون با نواختن سازهایی چون ویولن آلتو، ویولن، قیچک، تنبک و پیانو هم آشنایی داشت و آموختن آن را در هنرستان موسیقی ملی که ریاست آن را زنده یاد حسین دهلوی بر عهده داشت زیر نظر استادان مختلف آموزش دیده است و در همان مکان علمی جذب این ساز می‌شود: «معلم خارجی داشتم که مایستر ارکستر سمفونیک بود و ابتدا آموزش ویولن را با او شروع کردم و بسیار خوب می‌نواختم به‌طوری که در سال اول هنرستان موفق به دریافت جوایز متعددی شدم اما زمانی که صدای ساز قانون را شنیدم مجذوب این ساز شدم و خواهش کردم به‌عنوان ساز دوم آن را آموزش ببینم ،البته آن زمان کلاس هشتم بودم و انتخاب ساز دوم از کلاس دهم به بعد انجام می‌گرفت اما چون در ویولن نوازی تبحر خوبی داشتم این خواهش من مورد قبول واقع شد و مورد رضایت استاد دهلوی قرار گرفت و توانستم پیشرفت خوبی در آموزش این ساز داشته باشم. اما نواختن تنبک را در منزل آموخته‌ام. خواهرم نوازنده سنتور بود و من تنبک؛ معلمی داشتیم که در هفته جلساتی در منزل برگزار می‌کرد،البته باید بگویم من و خواهر و برادرهایم در یک خانواده فرهنگی متولد شده‌ایم و رشد کرده‌ایم و تقریباً همه اعضای خانواده ما به موسیقی علاقه‌مند هستند و انتخابشان بوده است. یکی از برادرانم که یک سال از من کوچکتر است تار و سه تار می‌نوازد و در همان دوران نوجوانی در ارکسترها می‌نواخت. خواهر دیگرم نوازنده «کلارینت» است و یک خواهرم دیگرم که خارج از ایران زندگی می‌کند فلوت می نوازند و امروز موسیقی به نسل بعد از ما هم منتقل شده و برادرزاده هایم دراین زمینه کار می‌کند، مانند حنانه سعیدی که از نوازنده‌های جوان ساز قانون است.
ملیحه سعیدی از نخستین دوره برگزاری جشنواره ملی موسیقی جوان در این جشنواره حضور داشته است و نگاه خوبی به نسل جوان موسیقی دارد:« اگر نسل جوان حمایت نشود قطعاً آینده روشنی نخواهند داشت. متأسفانه شاهد هستیم یک تعداد از فارغ‌التحصیلان موسیقی برای امرارمعاش در گوشه و کنارِ خیابان‌های شهر به نواختن ساز می‌پردازند و این موضوع برای مملکت ما که دارای فرهنگ و هنری غنی است یک فاجعه محسوب می‌شود، بنابراین لازم است این جوان‌ها از سوی دولت حمایت شوند تا به این شرایط دچار نشوند. من از برگزار کنندگان جشنواره موسیقی فجر که من را مورد لطف خود قرار داده‌اند کمال تشکر را دارم و تقاضا داشتم ای کاش بخشی از هزینه‌های برگزاری این جشنواره‌ها را به جوانان هنرمند کشور اختصاص می دادند تا استعدادهای نوظهور موسیقی ایران بارور شوند. هرچند برخی از این جوان‌ها علاقه‌مند به شرکت و دیده شدن دراین جشنواره‌ها هستند و به هنرنمایی می‌پردازند اما بعد  از آن چه خواهد شد! باید به جوانان جایگاه و امکانات داد و اگر این نگاه‌ها وجود نداشته باشد این استعداد‌ها از بین خواهند رفت؛ در شهرستان‌های کشورمان موزیسین‌هایی زندگی می‌کنند که با مشکلات بسیار دست و پنجه نرم کرده‌اند و نیاز است به آنها توجه و رسیدگی شود. مسئولان فرهنگی باید هنرمندان را تأمین کنند تا آسایش داشته باشند و بتوانند به هنر خود بپردازند.»
ادامه راه پیشکسوتان
او معتقد است دراین سال‌ها نه تنها درموسیقی پیشرفتی حاصل نشده بلکه پسرفت هم داشته‌ایم ،چرا که نسل‌های بعد نتوانستند مسیر استادان بزرگ ایران همچون جلیل شهناز، حسن کسایی فرامرز پایورو داریوش صفوت را ادامه بدهد و این امر نیاز به حمایت داشت: «آن دوران که در موسیقی فعالیت می‌کردیم شرایط به گونه‌ای دیگر بود و در ارکسترهای مختلف ساز می‌نواختیم و تشویق می‌شدیم ،به‌عنوان مثال زمانی که در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران فعالیت داشتیم کاری انجام نمی‌شد، تنها حقوق می‌گرفتیم که تحقیق کنیم اما آیا دراین سال‌ها چنین مرکزی ایجاد شده است؟ جالب اینکه فعالیت به گونه‌ای شده که جوانان شبانه روز در تلاش هستند اما حقوق آنچنانی دریافت نمی‌کنند! چرا آدم‌ها اینقدر بی‌احساس و بی‌انگیزه شده‌اند!
ملیحه سعیدی را می‌توان از بانوان موفق موسیقی ایران معرفی کرد که توانست با هر نگاه و سلیقه‌ای ایستادگی کند اما هنرش محفوظ بماند و انتظار داشت دیگر بانوان موسیقی همین نگاه را داشته باشند، اما از وضعیت امروز موسیقی بانوان بسیار گلایه مند است و سالن‌های کنسرت را شبیه  سالن مد می‌داند تا یک برنامه اجرای موسیقی که محتوایی در آن دیده نمی‌شود. او هیچ گاه نگاه جنسیتی به هنر نداشته و سال‌ها قبل که گروه «نیریز» را راه‌اندازی کرد  با خانم‌ها و آقایان اجرا داشته که بسیار مورد استقبال قرار گرفت،البته حدوداً 12 سال است کنسرت موسیقی برگزارنکرده و نسبت به هزینه بالای سالن ‌ها گلایه مند است و دیگر اینکه قشر جوان و دانشجوی موسیقی استقبال اندکی از این موسیقی‌ها دارند.
 بیش از 60 سال تلاش او در عرصه موسیقی نام ملیحه سعیدی پیشکسوت ساز قانون را در تاریخ موسیقی به ثبت رسانده است و به همت او شاگردان تراز اولی تربیت شد تا امروز شاهد آموزش این سازدر سرتاسر کشور باشیم .او در پایان گفت‌و‌گوی صمیمانه‌اش آرزوی خود را اینگونه مطرح می‌کند: «خواسته من آرامش در مملکت است و آرزو دارم مردم کشورم را در آرامش، رفاه و امنیت ببینیم و نکته دیگر اینکه ما آدم ها خودمان و عقبه‌مان را فراموش نکنیم، اگر با خدا به صداقت رفتار کنیم قطعاً از مردم همچنین  عدالت و انصافی را خواهیم دید.‌