امیر فرشباف
روزنامه‌نگار

پهپادها در عصر حاضر تبدیل به یکی از محوری‌ترین ابزارهای راهبردی دولت‌ها برای تأمین منافع‌شان شده‌اند؛ به طوری که دستیابی به قدرت پهپادی می‌تواند تعیین کننده سرنوشت بسیاری از نبردهای نظامی و اطلاعاتی و حتی اقتصادی باشد. دلایل متعددی را برای این تحول می‌توان برشمرد که در این مقدمه امکان تفصیل آن نیست و اجمالاً به برخی از مهم‌ترین وجوه آن اشاره می‌شود. کنترل‌پذیری از راه دور، حفظ نیروی انسانی در جنگ، تقویت توان اطلاعاتی از طریق عکسبرداری  و فیلمبرداری هوایی با هزینه بسیار کم نسبت به شیوه‌های سنتی تجسس، ارتقای توان عملیات نظامی، کاربردهای تجاری و اقتصادی مانند ارسال کالا بدون آلودگی هوا و ترافیک و... ازجمله اصلی‌ترین دلایل عطف توجه به قدرت پهپادی هستند. جمهوری اسلامی ایران چند سالی است که در این صنعت راهبردی به یکی از قطب‌های پیشران تبدیل شده، به طوری که به نقاط مختلف جهان ازجمله کشورهای قدرتمند در حوزه نظامی، پهپاد صادر می‌کند و همین مسأله باعث ایجاد بهانه‌ها و ادعاهایی سیاسی حول موضوع صادرات و ایجاد خط تولید پهپاد در خارج از ایران شده است. ابابیل، مهاجر، فطرس، شاهد، آرش و غزه از مشهورترین پرنده‌های بدون سرنشین ساخت ایران هستند که کاربردهای گوناگون نظامی، اطلاعاتی، اقتصادی و رسانه‌ای دارند.
پیکان اتهامات دولت‌های غربی و رسانه‌های وابسته درحالی ایران را نشانه گرفته است که معاهده پهپادی میان ایران و روسیه قبل از جنگ اوکراین منعقد شده بود و فضاسازی جدید غربی‌ها پس از آن صورت گرفت که تحولات جنگ با سرعت و شدت به نفع روسیه و به ضرر ناتو و جبهه غربی تغییر کرد. این اتهام زنی غربی‌ها واکنش رسمی ایران و روسیه را در پی داشت. به گزارش تسنیم، سعید ایروانی، نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد، در یک نشست خبری پس از نشست غیرعلنی شورای امنیت اعلام کرد که طرف ایرانی قاطعانه اتهامات بی‌اساس مبنی بر تأمین هواپیماهای بدون سرنشین (پهپاد) روسیه برای استفاده در جنگ علیه اوکراین را رد می‌کند. همچنین، دیمیتری پولیانسکی، معاون اول نماینده دائم فدراسیون روسیه در سازمان ملل نیز تأکید کرد که اتهامات غرب علیه ایران مبنی بر صادرات هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه، دور دیگری از انتشار اطلاعات نادرست است که تنها با هدف اعمال فشار بیشتر بر تهران و مسکو صورت گرفته است. روسیه در جریان عملیات ویژه در اوکراین فقط از هواپیماهای بدون سرنشین تولید داخلی خود استفاده می‌کند واتهامات بی‌اساس کشورهای غربی در این زمینه بر وجدان آنها سنگینی خواهد کرد.
صرف نظر از فضای سیاسی بین‌المللی و تحولات میدانی، قدرت پهپادی جمهوری اسلامی ایران به مرتبه‌ای ارتقا یافته است که رسانه‌های غیرایرانی توان بایکوت و سانسور آن را ندارند و به قابلیت‌های چندوجهی آن ازجمله چابکی، ساختار نوین جمع‌آوری اطلاعات و قدرت عملیاتی تعیین کننده درعین ارزان قیمت بودن و... اعتراف می‌کنند. در این گزارش‌ها ملاحظه می‌شود که اندیشکده‌ها و خبرگزاری‌های خارجی به خودکفایی ایران درعین تحریم‌های 43 ساله و پیشرفت چشمگیر دفاعی به مثابه پشتوانه قدرت سیاسی کشور و قدرت راهبردی این صنعت در تعیین تحولات بین‌المللی اذعان می‌کنند.
​​​​​​​پهپادهای ایرانی و تغییر ژئوپلیتیک بزرگ
استیون فلدشتاین (عضو ارشد بنیاد کارنگی)
ورود ایران به مناقشه پهپادها نشان دهنده یک تغییر ژئوپلیتیکی معنادار است. در دهه گذشته، فناوری هواپیماهای بدون سرنشین بسرعت پیشرفت کرده است و قدرت‌های نوظهوری مانند ایران، ترکیه، اسرائیل و امارات پیشگام بوده‌اند. از آنجایی که فناوری مورد استفاده برای هواپیماهای بدون سرنشین مقرون به صرفه‌تر و در دسترس‌تر شده است، مجموعه‌ای از بازیگران بلندپرواز توانسته‌اند وارد بازار شوند که برایشان هم سود مالی و هم ثمرات ژئوپلیتیکی را به‌دنبال داشته است.
یکی از نکات مهم در بازاریابی پهپادهای ایران، قیمت پایین آنهاست. به‌عنوان مثال، شاهد-136 دارای یک بال مثلثی متمایز است و به طور مستقل عمل کرده و یک کلاهک حدوداً 80 پوندی را حمل می‌کند که برای انفجار در هنگام برخورد طراحی شده است. این واحدهای انفجاری (یکبار مصرف) تنها 20000 دلار قیمت دارند. در مقابل، موشک‌های کروز کالیبر روسیه که به طور گسترده توسط مسکو در جنگ مورد استفاده قرار گرفتند، هر کدام یک میلیون دلار هزینه داشتند. یا پهپادهای TB2 ترکیه که توسط طرف اوکراینی علیه روسیه استفاده می‌شوند، با قیمتی بین 1 تا 2 میلیون دلار در هر واحد فروخته می‌شوند. «شاهد» با وجود هزینه ارزانش، قابلیت‌های مهمی از جمله توانایی فرار از تشخیص رادار (رادارگریزی) و بُرد 1500 مایل را حفظ کرده است؛ در مقایسه با پهپادهای یکبار مصرف Switchblade ایالات متحده که تنها با برد 25 مایلی عمل می‌کنند.
علاوه بر این، پهپادهای ایرانی نیاز تولید مسکو را تأمین می‌کنند. روسیه در اولویت‌بندی توسعه هواپیماهای بدون سرنشین عقب مانده است. تولیدکنندگانی مانند گروه کرونشتات مدل‌های مختلفی دارند که در نهایت باید محموله‌های بزرگ را حمل کرده و ویژگی‌های پیشرفته‌ای مانند قابلیت‌های ارتباطات ماهواره‌ای برد بلند را در خود جای دهند اما هنوز تا تولید گسترده فاصله دارند. پهپادهایی که روسیه در حال حاضر تولید می‌کند، مانند مهمات غیرکلاسیک، دارای برد کوتاه و کلاهک‌های کوچک هستند که آنها را از گزینه‌های مشابه ایرانی پایین‌تر می‌سازد. پهپادهای ایرانی در حال ایجاد یک وقفه حیاتی هستند تا زمانی که کرملین بتواند تولید داخلی پهپاد خود را تقویت کند. اما اینکه آیا مسکو ظرفیت کافی برای تولید هواپیماهای بدون سرنشین در مقیاس وسیع را به دست خواهد آورد، با توجه به آسیب تحریم‌ها و اختلال در زنجیره تأمین روسیه، مشخص نیست، بنابراین پهپادهای ایران احتمالاً نقشی کلیدی در استراتژی نظامی روسیه در آینده قابل پیش‌بینی خواهند داشت.
ایران برای اولین بار در دهه 1980 در طول جنگ با عراق شروع به توسعه فناوری هواپیماهای بدون سرنشین کرد و با وجود اینکه مجبور بود با تحریم بزرگ تسلیحاتی و موشکی خود مقابله کند، صنعت پیشرفته‌ای از تجهیزات اطلاعاتی و عملیاتی را تولید و تقویت کرده است. از آنجایی که توجه بین‌المللی به آخرین حمله هوایی روسیه معطوف شده است، تسلیحات ایرانی توجه ارزشمند مشتریان آینده را به خود جلب کرده است، بویژه از سوی کشورهای تحریم شده که در دستیابی به این تسلیحات با مشکل مواجه هستند. ارتباط این مسأله با جنگ اوکراین ممکن است به سوق دادن صنعت تسلیحاتی تهران به سمت نقش برجسته تری به‌عنوان صادرکننده بزرگ تسلیحات کمک کند. مهم‌تر از همه، ایران در اوکراین فرصتی برای عقب راندن منافع ایالات متحده می‌بیند.
 
آنها دقیق هستند...
جان گامبرل، خبرگزاری آسوشیتدپرس
آنها دقیق هستند، اندازه کوچکی دارند، می‌توانند با اهداف زیادی درگیر شوند و مهمتر از همه، ارزان هستند. پهپادهای ایرانی شهرت خود را به‌عنوان سلاحی قوی، مقرون به صرفه برای جست‌و‌جو و نابودی اهداف تثبیت کرده‌اند و در عین حال هراسی تولید می‌کنند که می‌تواند عزم نظامیان مقابل را در هم بشکند. آنها همچنین بسرعت از موشک‌ها به‌عنوان سلاح‌هایی دور برد پیشی می‌گیرند، زیرا با آنها می‌توان اهداف را در هر میدان جنگی، با تعدادی بیشتر از موشک‌هامنهدم کرد.
پهپادهای انتحاری شاهد مملو از مواد منفجره هستند و از قبل برنامه‌ریزی شده‌اند تا بالای سر اهدافشان پرسه بزنند تا زمانی که به سمت آن هجوم ببرند - یادآور خلبانان کامیکازه ژاپنی در دوران جنگ جهانی دوم که هواپیماهای مملو از مواد منفجره خود را به سمت کشتی‌های جنگی ایالات متحده هدایت می‌کردند.
به گزارش خبرگزاری اوکراینی دیفنس اکسپرس به نقل از داده‌های ایران، بال دلتای شاهد دارای 3 و نیم متر (11 و نیم فوت) طول، 2.5 و نیم متر (حدود هشت فوت) عرض و تقریباً 200 کیلوگرم (440 پوند) وزن است. این پرنده به یک موتور 50 اسب بخاری با حداکثر سرعت 185 کیلومتر در ساعت (114 مایل در ساعت) مجهز شده و حداکثر برد آن 2500 کیلومتر (1500 مایل) است. نکته مثبت این فناوری جدید آشکار است؛ نه نیازی به قربانی کردن پرسنل آموزش دیده دارد و نه برای رسیدن به هدف نیازی به صرف هزینه هنگفت برای ساخت هواپیماهای پیشرفته دارد.
شاهد با قیمت هر عدد 20000 دلار، تنها بخش کوچکی از هزینه یک موشک کامل را دربر می‌گیرد. به‌عنوان مثال، موشک‌های کروز کالیبر روسیه که در هشت ماهه نخست جنگ مورد استفاده گسترده قرار گرفته‌اند، هر کدام حدود یک میلیون دلار هزینه روی دست ارتش روسیه گذاشته‌اند. با چنین هزینه کمی، شاهد را می‌توان در مقیاس وسیعی برای انهدام اهداف متعدد مستقر کرد، خواه انبار سوخت باشد یا زیرساخت‌ها و تأسیساتی مانند ایستگاه‌های برق و آب و.... با وجود اندازه کوچکش، اما بار انفجاری شاهد به اندازه کافی برای انجام این عملیات‌ قدرتمند به نظر می‌رسد.

دست برتر پهپادهای ایرانی
الیس گئووری، میدل ایست
در کنار شاهد 136 که یکی از پرفروش‌ترین پهپادها در هفته‌های اخیر بوده است، «مهاجر» یکی دیگر از پهپادهای ایرانی است که پرنده‌ای چندمنظوره محسوب می‌شود. پهپاد مهاجر طیف وسیعی از بمب‌های هدایت شونده و موشک‌های کوتاه برد را دربرمی گیرد که در هر پرواز تا چهار موشک را حمل می‌کند و مدت‌ها است که کارکرد اطلاعاتی دارد.
اما این شاهد 136 است که به عنوان پهپاد دارای قابلیت عملیات گروهی شناخته می‌شود، هدف شاهد 136 که به طور رسمی توسط ایران در سال 2021 معرفی شد، دورزدن سامانه‌های پدافند هوایی دشمن و غلبه بر نیروهای زمینی است. این پرنده که یک کلاهک به وزن حدود 35 تا 40 کیلوگرم حمل می‌کند، گاهی اوقات به عنوان پهپاد «کامیکازه» (انتحاری) برای پرواز مستقیم به سمت هدف شناخته می‌شود.
برخی کارشناسان می‌گویند که برای سنجش نهایی میزان کارایی پهپادهای ایرانی زود است. هاکی اویغور، رئیس مرکز مطالعات ایرانی در استانبول، خاطرنشان کرد: استقرار گسترده پهپادهای ایرانی در سوریه یا یمن تاکنون مشاهده نشده است، بنابراین ما دقیقاً نمی‌دانیم پهپادهای ایرانی چقدر توسعه یافته‌اند. اویغور افزود: اما با توجه به اینکه ایران بیش از 10 سال است که در این صنعت سرمایه‌گذاری کرده، فکر می‌کنم باید بپذیریم از زمانی که روسیه با خرید آن موافقت کرده است، آنها به کیفیت بالایی رسیده‌اند.
به گفته اویغور، مناقشه اوکراین، همکاری فزاینده روسیه و ایران علیه ناتو و غرب را تشدید کرده است؛ چراکه هرگونه تنش بین ایالات متحده و دیگران مورد استقبال و کمک ایران قرار می‌گیرد.
مصطفی خوش‌چشم، تحلیلگر ارشد سیاسی و استراتژیست دیپلماسی عمومی مستقر در تهران در گفت‌و‌گو با میدل‌ایست گفت: در حالی که ایران اعلام کرده است که با روس‌ها مبادلات فناوری داشته، اما هرگز فروش سلاح یا هواپیمای بدون سرنشین به مسکو برای جنگ با اوکراین را تأیید نکرده است. خوش چشم به MEE گفت: آنچه که ما به‌طور قطع می‌دانیم این است که به گفته مقامات اوکراینی پهپادها، پهپادهای بسیار خوبی بوده‌اند، زیرا خسارات زیادی به نیروهای اوکراینی وارد کرده‌اند. ژنرال‌های امریکایی در سال‌های اخیر نسبت به توانمندی پهپادهای ایرانی هشدار داده‌اند. پیشرفت در فناوری هواپیماهای بدون سرنشین ایران باعث شده است که تهران از «برتری هوایی محلی و منطقه‌ای» برخوردار شود. در همین زمینه، یک ژنرال امریکایی اخیراً به کنگره گفت: «برای اولین بار از زمان جنگ کره است که ما بدون برتری هوایی کامل عمل می‌کنیم.»
خوش‌چشم گفت: پیشرفت‌های ایران در فناوری هواپیماهای بدون سرنشین، هر چند ناخواسته، اما از امریکا کمک گرفته است. وقتی ایرانی‌ها در سال 2011 یک پهپاد سالم آرکیو 170 امریکا را سرنگون کردند، موفق شدند آن را مهندسی معکوس کرده و تنها ظرف یک سال آن را با نسخه ایرانی بهتر از نسخه اصلی تولید کنند. از آن زمان تاکنون، ایران چندین پهپاد دیگر امریکایی را سرنگون کرده است و در صنعت ساخت هواپیماهای بدون سرنشین درحال پیشروی است.
ایران بیش از یک دهه را صرف توسعه صنعت هواپیماهای بدون سرنشین بومی خود کرده است، زیرا به دنبال جبران کاستی نیروی هوایی خود است که عمدتاً ناشی از تحریم‌های غرب بوده است. برنامه تولید هواپیماهای بدون سرنشین ایران از بداقبالی ایالات متحده رو به جلو پیش رفته است و تهران برخی پهپادهای خود را از روی پهپادهای شکار شده یا سرنگون شده امریکایی الگوبرداری کرده است. با این حال، روسیه در صحنه توسعه هواپیماهای بدون سرنشین، با یک مشکل پیش‌بینی نشده مواجه بوده است؛ به این معنا که روسیه ساخت پهپادهای اطلاعاتی بومی را توسعه داده، در حالی که توانایی تولید انبوه پهپادهای عملیاتی را ندارد. با توجه به اینکه اکثر بخش‌های دفاعی روسیه در حال حاضر تحت تحریم‌های غرب هستند، توانایی آنها برای نوآوری و توسعه انواع جدید تسلیحات، از جمله پهپادهای جنگی، محدود است.
 
جایگاه قدرت پهپادی ایران در پروژه رسانه‌ای ایران‌هراسی امریکا
قرار گرفتن در یک نظام بین‌المللی آنارشیک از یک سو و محیط پرالتهاب و امنیتی غرب آسیا از سوی دیگر، باعث شده است که قدرت نظامی به عنوان مهم‌ترین مؤلفه قدرت محسوب شود. تاریخچه چند سال اخیر غرب آسیا و همچنین تجربه جنگ هشت ساله باعث شده است که متولیان امر در جمهوری اسلامی نسبت به افزایش توان نظامی کشور همت ویژه‌ای داشته باشند. در این میان صنعت پهپاد در کشور از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. پهپاد‌ها یا پرنده‌های هدایت‌پذیر از دور یکی از تجهیزات و تسلیحات به‌روز در حوزه نظامی در همه کشور‌های جهان است. صنعتی که در چندین سال اخیر رشد چشمگیری در نیرو‌های مسلح کشورمان داشته است.
البته رشد و پیشرفت این صنعت فقط مربوط به سال‌های گذشته نیست و باید گفت که صنعت پهپادی از سال‌های اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران فعالیت می‌کند. پهپاد‌ها در زمینه‌های مختلفی کاربرد دارند و به‌طور گسترده در حوزه‌های مخابرات، ناوبری جهانی، تحقیقات هواشناسی، جغرافیایی و جاسوسی به کار گرفته می‌شود.
در حال حاضر ۳۲ کشور در حال ساخت و گسترش ۲۵۰ مدل از پهپاد‌های اکتشافی هستند. پهپاد‌ها انواع مختلفی دارند که عبارتند از: پهپاد‌های بسیار کوچک که حتی در حد چند گرم وزن دارند، MAV پهپاد‌های مینیاتوری که کمتر از ۲۵ کیلوگرم وزن دارند و پهپاد‌های سنگین، البته این سه نوع در دو دسته کلی بال متحرک و بال ثابت تقسیم‌بندی می‌شوند کاربرد‌های گوناگون هم از دیگر شاخصه‌های تقسیم‌بندی پهپاد‌ها هستند که پهپاد‌های نظامی با امکان حمله به اهداف زمینی یا هوایی، پهپاد‌های تجسسی و جاسوسی، پهپاد‌های پشتیبانی و لجستیکی، پهپاد‌های غیرنظامی و تجاری چهار شاخه اصلی در این تقسیم‌بندی به شمار می‌رود.
در سوی دیگر رقابت پهپادی در زیرسیستم‌های منطقه‌ای وارد فاز تازه‌ای شده و اعتقاد بر این است که برتری در نبرد پهپادی به جهت تغییر قواعد بازی سرنوشت بسیاری از معادلات آینده منطقه‌ای و حتی جهانی را تعیین خواهد کرد. چنانچه فرانسیس فوکویاما اظهار داشته گسترش وسیع فناوری پهپادها و تغییر ماهیت درگیری‌های بین دولتی امری اجتناب‌ناپذیر است. از بحران سوریه و عراق گرفته تا جنگ در لیبی و یمن، پهپادها در حال ایفای نقشی تعیین‌کننده در شکل‌دهی به موازنه قوای راهبردی هستند. ایران به عنوان قدرتی نوظهور در حال گسترش فناوری بومی در این حوزه است.
این امر باعث شده است که کشورهای منطقه‌ای و امریکا و همچنین رژیم صهونیستی نسبت به قدرت پهپادی ایران واکنش‌های مختلفی در چند وقت اخیر داشته باشند و موجی از ایران‌هراسی در منطقه و جهان ایجاد کنند. با توجه به اینکه انتقال تکنولوژی پهپادی به تمام کشورها و گروه‌های محور مقاومت از سوی ایران صورت گرفته است، اکنون جمهوری اسلامی به عنوان یکی از قدرتمند‌ترین کشورها در زمینه تکنولوژی پهپادی محسوب می‌شود. امریکا سعی کرده است که در چند ماه گذشته قدرت پهپادی ایران را به عنوان خطری بزرگ برای منطقه و جهان عنوان کند و با توجه به پیوست رسانه‌ای که در چند وقت اخیر به وقوع پیوسته است، به نظر می‌رسد سناریوهایی در این زمینه طراحی شده است.