دشت‌های «انبار برف» ایران زنده می‌شوند

حمیرا حیدریان
خبرنگار
در سال‌های ترآبی و در روزگاری که آذربایجان به «انبار برف» ایران معروف بود و ارتفاع برف در کوه‌ها و بلندی‌های این خطه سر به آسمان می‌سایید، صدور مجوز حفر چاه کشاورزی از شاخص‌های توسعه این بخش به شمار می‌آمد و مسئولان نهادهای ذیربط از افزایش تعداد چاه‌ها در ارائه گزارش عملکرد به خود می‌بالیدند.
حتی وقتی اقلیم دچار دگرگونی و روزهای خسّت آسمان از حدود 2 دهه قبل بتدریج آغاز شد، باز هم کسی فکر نمی‌کرد تماشای برف‌های نشسته بر کوه‌های آذربایجان شرقی تبدیل به حسرت نگاه‌ها در زمستان شود.  اما این همه ماجرا نبود روشن شدن موتور چاه‌های غیر مجاز در باغ و اراضی کشاورزی خصوصاً در مناطقی که محصولات پر آب برای کشت را می‌طلبید دست به دست داده و بحران کم‌آبی و خشکسالی را برای دشت‌های این سرزمین زیبا رقم زده است.
یوسف غفارزاده رئیس هیأت مدیره و مدیرعامل آب منطقه‌ای استان آذربایجان شرقی در گفت‌و‌گو با «ایران» گفت: اجرای طرح احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر باعث شده تا شرایط دشت‌های استان از وضعیت بهتری برخوردار شوند.
به عبارتی در نتیجه فعالیت‌های طرح احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی شامل انسداد چاه های غیرمجاز، جلوگیری از اضافه برداشت‌های آب و مجموعه‌ای از فعالیت‌های سازه‌ای و غیر سازه‌ای باعث شده تا حدی بتوانیم کسری مخازن را ثابت نگه داریم.
وی به تصویب قانون تعیین تکلیف چاه‌های آب فاقد پروانه بهره‌برداری توسط مجلس در سال 1389 اشاره کرد و افزود: بر اساس این قانون مقرر شد چاه‌هایی که تا پیش از سال 85 حفر شده‌اند، ظرف مدت دو سال، با تشکیل پرونده و بررسی درخواست توسط کارشناسان شرکت آب با در نظر گرفتن ظرفیت آبی هر منطقه، مجوز بگیرند.
همچنین بر اساس این مصوبه کلیه کسانی که در سال‌های قبل از 85 مبادرت به حفر چاه کرده‌اند، اما به عللی پروانه بهره‌برداری دریافت نکرده‌اند، فرصت دارند ظرف مدت دو سال با تشکیل پرونده و بررسی درخواست توسط کارشناسان شرکت آب، با در نظر گرفتن ظرفیت آبی هر منطقه نسبت به دریافت مجوز قانونی اقدام کنند.
وی تعداد چاه‌های حفر شده پیش از سال 1385 را در آذربایجان شرقی 13هزار حلقه عنوان کرد و اظهار داشت: در حال حاضر از این تعداد 5500 حلقه چاه، مجوزهای لازم برای بهره‌برداری را دارند.
طبق قانون، وزارت نیرو موظف است ضمن اطلاع‌رسانی فراگیر و مؤثر به ذی‌نفعان، طی دو سال تمام پس از ابلاغ این قانون، برای کلیه چاه‌های آب کشاورزی فعال فاقد پروانه واقع در کلیه دشت‌های کشور که قبل از پایان سال 1385 هجری شمسی حفر و توسط وزارت نیرو و دستگاه‌های تابعه استانی شناسایی شده باشند و براساس ظرفیت آبی دشت مرتبط و با رعایت حریم چاه‌های مجاز و عدم اضرار به دیگران و عموم مشروط به اجرای آبیاری تحت فشار توسط متقاضی پروانه بهره‌برداری صادر کند.
همچنین. به منظور صیانت از سفره آب‌های زیرزمینی، وزارت نیرو مکلف است با تأمین هزینه از سوی مالکان چاه‌ها، حداکثر طی دو سال پس از تصویب این قانون نسبت به نصب کنتورهای هوشمند برای تحویل حجمی آب در کلیه چاه‌های آب کشاورزی اقدام کند.
 وی ادامه داد: همچنین وزارت نیرو مکلف است ظرف مدت پنج سال پس از تصویب این قانون و از محل منابع صرفه‌جویی حاصل از کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی ناشی از اجرای این قانون، نسبت به برقی کردن کلیه چاه‌های آب کشاورزی اقدام کند.
همچنین شرکت‌های آب منطقه‌ای مکلف است هر سه سال یک بار، مشروط به نبود تخلف از مفاد پروانه چاه توسط مالک یا مالکان، نسبت به تمدید پروانه بهره‌برداری چاه‌های آب کشاورزی در سراسر کشور اقدام کند.
در کنار تأمین حقوق بهره برداران، پس از ابلاغ و اجرای این قانون ضمن ساماندهی فعالیت چاه‌های مجاز و بدون پروانه و توزیع مناسب سهم آب از تردد دستگاه‌های حفاری در همه مناطق جلوگیری خواهد شد و حفاری فقط با مجوز نیروی انتظامی قانونی خواهد بود.
مدیرعامل آب منطقه‌ای استان آذربایجان شرقی با بیان اینکه در حال حاضر در کل استان 46 هزار حلقه چاه در سراسر استان حفاری شده است خاطرنشان کرد: از این تعداد 23 هزار مورد چاه غیر مجاز است که در سراسر استان حفاری شده است که خوشبختانه به طور متوسط طی یک سال گذشته در سطح آذربایجان شرقی بیش از یک‌هزار چاه غیرمجاز در استان مسدود شده‌اند که آمار قابل توجهی است.
غفارزاده با بیان اینکه بیش از ۸۵ درصد مصرف آب استان توسط بخش کشاورزی انجام می‌گیرد اذعان داشت: تغییر الگوی کشت و اصلاح راندمان آبیاری بی‌شک تأثیر فراوانی در کاهش میزان هدر رفت آب و مدیریت منابع آبی دارد.
البته وی وضعیت چهار دشت مرند، شبستر، تبریز و تسوج را از لحاظ منابع آب زیرزمینی بحرانی خواند و تصریح کرد: متأسفانه میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی در این چهار دشت بیش از حد بوده که موجب نشست محسوس در این دشت‌ها شده است.
این مسئول عامل فرهنگ‌سازی در این زمینه را بسیار حائز اهمیت دانسته و خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه آذربایجان شرقی استانی خشک و نیمه خشک است، مصرف آب در این استان نیز باید با الگوی مصرف آب در مناطق نیمه خشک و خشک تطابق داشته باشد.  بر همین اساس طبق استاندارد جهانی، میزان مصرف آب‌های تجدیدپذیر استان را باید به ۲میلیارد و ۳۰۰ میلیون متر مکعب در سال برسانیم تا سطح آب‌های زیرزمینی کاهش نیابد.
وی میزان تخلیه سالانه آب‌های زیرزمینی را یک میلیارد و ۱۴۸ میلیون متر مکعب عنوان کرد و گفت: برای جبران کسری مخازن بر اساس برنامه سازگاری با کم آبی، این میزان باید تا ۸۱۱ میلیون متر مکعب کاهش یابد.