صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود

هوشنگ جاوید
پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ایران
شب یلدا یکی از آیین‌های باستانی زیبا وماندگار ایران زمین است که در فرهنگ مردم ایران «شب چله» هم عنوان می‌گردد به این دلیل که از فردای آن روز، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود.البته برخی شاعران چون سعدی، حافظ و مولانا در اشعار خود بیشتر به‌ نام «یلدا» تأکید داشته‌اند به این سبب که تاریخ دیرینه «یلدا» را فراموش نکنیم و بدانیم این آیین به لحاظ باستان‌شناسی از دیرباز در کشورما جاری بوده است، چنان که سعدی می‌گوید: «باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود» در واقع در تاریخ ایران باستان «یلدا» را شب زایش مهر و خورشید هم می‌نامند، به این معنا که روز اول زمستان خورشید از دل تاریکی بیرون می‌آید و زاییده می‌شود و در گذشته و در ایران کهن این زادروز را در چهار روز جشن می‌گرفتند؛ اول، هشتم، پانزدهم و 23 دی ماه، که نام ماه با نام روز یکی بود و این سه روز آخر را «دی» می‌نامیدند و هر روز آن را جشن می‌گرفتند اما امروزه تنها روز اول زمستان را جشن می‌گیریم که یلدا نامگذاری شده است. «یلدا» یک واژه سریانی است که به فرهنگ ایران وارد شده و همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد به معنای ولادت خورشید یا میترا است. در باور پیشینیان شب را به نوعی اهریمنی می‌دانستند و برای اینکه کمک کنند نور پیروز شود شب اول زمستان را کمی بیشتر از شب‌های گذشته بیدار می‌ماندند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند تا همزمان در کنار آنها خورشید از دل تاریکی بیرون شود. البته زایش خورشید و آغاز دی، فرهنگ‌های دیگری را هم در برگرفته است به‌طور مثال در قرن چهارم میلادی در احتساب سال کبیسه اشتباهی رخ داد و باعث شد ٢١ دسامبر به ٢٥ دسامبر منتقل شود، در واقع 21 دسامبر روز تولد میترا است و این روز را کریسمس و روز تولد حضرت عیسی(ع) اعلام کردند؛ همان‌طورکه حکیم سنایی می‌گوید: «به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی‌جویی / که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا» نکته دیگر در آیین بلندترین شب سال، اقلام خوراکی مرسومی است که استفاده می‌شود.در واقع اول زمستان پایان برداشت محصولات زمینی و صیفی‌جات و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است.لازم به یادآوری است کشاورزان در گذشته چهار جشن برگزار می‌کردند؛ نخست «جشن نوروز» و آمدن بهار و فصل کار و تلاش، دوم «جشن تیرگان» که در تابستان است و این روز را به‌خاطر حاصل شدن و رسیدن بخشی از نعمت‌های خداوند مانند گندم، جو و برداشت میوه‌های درختی جشن می‌گرفتند و دیگر«مهرگان» است و جشن برداشت تمامی نعمت‌های بزرگ خداوند و در آخر شب‌چله که همه محصول صیفی برداشت می‌شود و فصل استراحت کشاورزان است. البته جشن شب‌چله چون نزدیک به اسفند ماه و روز «سپندارمزد» بوده، ارتباطی بین این دو مناسبت قرار گرفته است که روز دوستی نامیده‌اند به این علت که باغداران و کشاورزان در اسفند ماه به همیاری یکدیگر می‌روند اما متأسفانه غربی‌ها این روز را از ما اقتباس و در واقع دزدی کرده‌اند و ولنتاین نامگذاری شده است و متأسفانه نهادهای متولی میراث فرهنگی تا به امروز کار جدی در این زمینه انجام نداده، در حالی که اساس این دوستی‌ها در ایران‌زمین شکل گرفته است. ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه اشاره داشته در روز نخست دی ماه که پایان برداشت محصولات کشاورزی است، پادشاه یا فرمانروایان با دهقانان و برزگران مجالست می‌کنند و هم غذا می‌شوند و به تعریف آنها می‌پردازند که کارهای بزرگ شما کشاورزان موجب قوام دنیا شده است. جشن شب یلدا در همه اقوام ایران وجود دارد و خوراکی‌های متنوع و بازی‌های خاصی برای آن تعریف شده است.در واقع اغلب این اقلام خوراکی محصولات باغداران و کشاورزان بوده است که بر سر سفره خود می‌گذاشتند مانند سیب، انار، گلابی، پرتقال، هندوانه و... غذای شب هم به روند تغذیه خانواده‌ها بستگی داشت، اگر دامدار بودند بیشتر از خوراک‌هایی استفاده می‌کردند که از شیر درست می‌شد و آش‌های مختلف با حبوباتی از محصولات خود و سبزی‌های خشک شده پخت می‌گردید. و در کنار آن «شب چَره» می‌گرفتند و باز هم از محصولات خود چون تخمه خربزه، طالبی یا هندوانه یا بادام، پسته، فندق، انجیر و توت خشک استفاده می‌کردند و در آن شب از نعمت‌هایی که خداوند به آنها اعطا کرده شکرگزاری می‌شد و مهم‌ترین مسأله ذکر نیایش و ستایش خداوند بود. اما از جمله بازی‌ها یا سرگرمی‌های خاصی که به این شب اختصاص داشت گرفتن فال حافظ، فال کوزه، دوبیتی خوانی و منظومه‌خوانی و قصه تعریف کردن مادربزرگ و پدربزرگ‌ها برای فرزندان خود بود. و البته نکته مهمی که مربوط به پیش از اسلام بوده و بعدها وارد اسلام شده انفاق کردن است.در گذشته مردم در شب یلدا یک مقدار آجیل تهیه می‌کردند و در کنار آن شمع یا چراغی روش می‌شد و مبلغی پول یا یک وسیله یا یک لباس کنار می‌گذاشتند و بعد از دعا و شکرگزاری صبح روز بعد، آن آجیل با همان مبلغ پول یا لباس سهم اولین فقیری بود که به در منزل آنها می‌رفت. البته دراین سال‌ها دگرگونی‌های بسیاری در شب یلدا ایجاد شده و آنچه از آیین این شب باقی مانده بیشتر رو به تجمل‌گرایی بوده است نه آن فضای همدلی و مأنوس بودن در کنار یکدیگر و مسأله مهمتر این است که واژه‌سازی‌های ترکیبی و بی‌معنا و نادرستی از نام یلدا انجام گرفته است بخصوص در این 40 سال اخیر و مسئولان فرهنگی نسبت به این موضوع توجهی نشان نداده‌اند، در واقع ضمن برگزاری و پاسداشت این آیین باستانی باید حافظ این نام بزرگ هم باشیم.‌‌‌