پیام و پیامد اربعین

حجت‌الاسلام محمدمهدی ایمانی‌پور
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

​​​​​​​ این روزها زائران حریم مقدس حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) و مریدان بی‌شمار اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) از سراسر جهان رهسپار کربلای معلی هستند تا حماسه‌ای دیگر را در رثای این امام همام و خاندان مطهر ایشان خلق کنند. خلق هر ساله این حماسه عظیم، مولد پرسش‌های بسیاری در میان افکار عمومی جهان است. بخشی از این پرسش‌ها ناظر بر اصل واقعه عاشورا و بخشی دیگر، معطوف به ماهیت و محتوای مکتب حسینی(ع) است. تاکنون تعابیر زیادی در خصوص حماسه اربعین و شاکله آن به‌کار رفته است اما وجه اشتراک همه این تعابیر «چند وجهی بودن» آن است. اربعین هم در «بعد ذاتی» و هم در «بعد تبعی» خود دارای پیام و پیامد است و به عنوان یک حماسه نامحدود (به لحاظ زمانی و مکانی) دارای پیوست‌هایی است. یکی از این پیوست‌ها معطوف به «بعد رسانه‌ای» این حماسه است. اما نگاه رسانه‌ای نسبت به این «حماسه چند وجهی» باید چگونه باشد؟
***
در روند انتقال یک پیام رسانه‌ای، آن‌ هم پیامی به وسعت حماسه اربعین حسینی باید به عامل «محیط» توجهی ویژه داشت. دشمنان در سطح کلان، تلاش می‌کنند ضمن تمرکززدایی از ابرحماسه اربعین حسینی، مانع از تثبیت گزاره‌ها و اجزای این حماسه عظیم در ذهن مخاطبان عام و خاص شوند. بنابراین، انتقال پیام رسانه‌ای اربعین حسینی در سطح بین‌المللی، باید متناظر بر دو دغدغه باشد: یکی انتقال جامع و صحیح پیام‌های نهفته در بطن حماسه اربعین حسینی از طریق رسانه‌ها و دیگری، مهار بازی رسانه‌ای دشمنان در جلوگیری از انتقال این پیام‌ها. یکی از مسئولیت‌های مهم نهادهای فرهنگی کشور بویژه «سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی» به عنوان «قرارگاه دیپلماسی فرهنگی کشور» تحلیل، پالایش و آماده‌سازی نسبی محیط بیرونی جهت انتقال پیام‌های رسانه‌ای اربعین حسینی است. بنابراین، وظیفه رسانه‌های متعهد و همگرا در جهان اسلام، در قبال انتقال پیام اربعین در سطح جهان بسیار سنگین است؛ زیرا باید به صورت همزمان تحرکات بازدارنده دشمنان را نیز در این عرصه رصد و در قبال آن واکنش نشان دهند.

نکته دوم اینکه «نگاه توصیفی» و «نگاه تبیینی» در منظومه رسانه‌ای اربعین باید مکمل یکدیگر باشند. جهان از یک‌‌سو تشنه معارف و آموزه‌های نهفته در مکتب حسینی(ع) است و اربعین، نقطه عطف این عطش و مطالبه است. بدیهی است که درک رسانه‌ای از مکتب اربعین حسینی در گرو تبیین «فلسفه قیام عاشورا» و «اصول و ثوابت مکتب اهل‌بیت(ع)» متناسب با ذائقه مخاطبان و سطح آگاهی آنان نسبت به این موضوع خواهد بود. بنابراین در مرحله نخست، رسانه‌ها باید میان «جنبه تبیینی» و «جنبه توصیفی» حماسه اربعین نوعی تفکیک آگاهانه قائل شده و در انتقال پیام به مخاطبان خود هر دو بعد را مدنظر قرار دهند. انعکاس رسانه‌ای و خبری حضور گسترده و بی‌همتای عاشقان حضرت امام حسین(ع) در پیاده‌روی نجف تا کربلا یا مراسم روز اربعین در کربلای معلی، نقطه عطفی برای ورود به بعد تبیینی مکتب حسینی و قیام عاشورا است و بالعکس، تبیین مستمر و عالمانه معارف مکتب اهل‌بیت(ع) و قیام عاشورا، مقدمه‌ای برای درک حماسه بزرگ روز اربعین. میان «نگاه تبیینی» و «نگاه توصیفی» نسبت به حماسه اربعین ارتباط و پیوستگی معناداری وجود دارد.

 نکته سوم به «مخاطب‌شناسی» رسانه‌ای اربعین بازمی‌گردد. بدون شک هر مکتب، حماسه یا واقعه‌ای که دامنه و عمق گسترده‌ای داشته باشد، به همان نسبت مخاطبان متنوعی دارد. این تنوع مخاطب از یک‌سو نباید منجر به تخفیف یا نقص در انتقال پیام‌های اصلی مراسم اربعین حسینی یا رجحان یکی از ابعاد آن (بعد تبیینی یا توصیفی) نسبت به دیگری شود. باید «تکثر مخاطبان» و به همان میزان، «تکثر مجاری انتقال پیام» و«تنوع شکلی پیام‌ها» را مدنظر قرار دهیم. یکی از اصول مهم علم رسانه به ما می‌گوید که «مخاطب» بدون «مخاطب‌شناسی» در انتقال یک پیام، معنایی جز عدم انتقال یا انتقال ناقص آن پیام نخواهد داشت.

 نکته آخر، خصلت «جاری بودن حماسه اربعین» و تأثیرش بر بعد رسانه‌ای آن است. در یک تقسیم‌بندی کلی رسانه‌ای، پدیده‌ها به دو دسته «جاری» و «غیرجاری» دسته‌بندی می‌شوند. پدیده‌های جاری، به مواردی اطلاق می‌شوند که دغدغه افکار عمومی نسبت به آن معطوف به یک بازه زمانی خاص نبوده و نمی‌توان آنها را در یک ظرف زمانی-مکانی محدود، محصور کرد. اغلب ذهن مخاطبان در قبال این پدیده‌ها به صورت مداوم علاقه و دغدغه تولید می‌کند. اربعین حسینی به عنوان یک حماسه جاری و مستمر، قطعاً باید در بعد رسانه‌ای دارای «ما به ازا» باشد؛ به این معنا که باید با استناد به آخرین مهارت‌ها و توانایی‌های رسانه‌ای و بر اساس روش‌های نوین انتقال پیام، به نیازهای ذهنی و درونی مخاطبان در قبال حماسه اربعین حسینی پاسخ داد. به‌روز‌رسانی مهارت‌های تولید و انتقال آموزه‌ها و اخبار اربعین حسینی به مخاطبان در عصر کنونی فراتر از یک الزام محسوب می‌شود. حتی در طول سال و پس از برگزاری این مراسم، باید از ظرفیت زائران اربعین حسینی جهت تقویت و ترویج ابعاد رسانه‌ای و تبلیغاتی این حماسه بی‌مانند استفاده کرد.