سیاست‌ورزی هنرمندانه!

«جشنواره‌ها» از ظرفیت سیاسی سینما استفاده می‌کنند تا ذائقه فرهنگی سینماگران را کنترل و مدیریت ‌کنند

دکتر محسن ردادی
استاد علوم‌سیاسی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

نمایش فیلم ضداسلامی «عنکبوت مقدس» در جشنواره کن اعتراض‌های فراوانی را برانگیخته است. یکی از پرتکرارترین نقدها این است که چرا جشنواره کن اینچنین سیاسی رفتار کرده و بر اساس معیارهای سیاسی اقدام به اهدای جوایز کرده است؟ اگر ماهیت جشنواره‌ها را بدانیم آنگاه متوجه می‌شویم که چنین نقدی وارد نیست. اصولاً جشنواره‌ها، ماهیتی سیاسی دارند. وقتی می‌گوییم چرا جشنواره کن با معیارهای سیاسی تصمیم‌گیری کرده است، مثل این است که بپرسیم چرا قصاب، حیوانات را می‌کشد؟ اصلاً ماهیت قصابی، ذبح است و ماهیت جشنواره نیز اِعمال سیاست‌های دولت و احزاب است. برخی از جشنواره‌ها بیشتر سیاسی هستند و برخی کمتر؛ اما بدون استثنا همه جشنواره‌ها سیاسی هستند.

1جشنواره‌های سینمایی تقاطع هنر با منافع سیاسی - ‌اقتصادی هستند. از یک طرف محلی اند برای عرضه برجسته‌ترین آثار هنری؛ از طرف دیگر بازار، ستارگان تبلیغاتی آینده خود را شناسایی و افرادی که روی فرش قرمز قدم می‌زنند در واقع خود را به شرکت‌های مختلف اقتصادی عرضه می‌کنند و از سویی دیگر، سیاست‌ها و گرایش‌های سیاسی حاکمیت در سینما جریان پیدا می‌کند.
دولت‌های غربی کاملاً بر سینما اشراف دارند و آن را تنظیم می‌کنند، اما برای این منظور از ابزار «زور» و «قانون» و «توقیف» استفاده نمی‌کنند بلکه جشنواره‌ها با جایزه دادن به فیلم‌های مطلوب حاکمیت، جهت‌گیری سالانه سینما را تعیین می‌کنند و ستارگان و هنرپیشه‌ها را در چهارچوب تعیین‌شده حفظ می‌کنند. همه این اقدامات با حداقل دخالت دولت انجام می‌گیرد و صحنه‌گردان اصلی جشنواره‌ها فقط بخش خصوصی است.
2در جشنواره فجر «دولت» حضوری پررنگ دارد؛ دبیر جشنواره منصوب دولت است و در افتتاحیه و اختتامیه جشنواره، مقامات دولتی حضور پیدا می‌کنند. با این حال، فیلم‌هایی که جایزه می‌گیرند یا سر و صدا به پا می‌کنند، کمترین سنخیت را با خواست و گرایش سیاسی حاکمیت دارند و اغلب، پیام‌شان متفاوت و حتی گاهی خلاف جهت نظام سیاسی ‌اجتماعی ایران است، اما در جشنواره‌های غربی مانند کن ، ونیز ، لندن و برلین، هیچ «مقام دولتی» حضور ندارد؛ دبیر و رئیس جشنواره افرادی کاملاً برجسته از دل سینما هستند و با این حال جریان غالب فیلم‌های جشنواره و جوایزی که به آنها تعلق می‌گیرد در مجموع به نفع دولت و در راستای سیاست‌های کلان فرهنگی آن دولت‌ها است.
علت این است که ما از ماهیت سیاسی جشنواره آگاهی نداریم و از تأثیر آن در کنترل جریان فرهنگی سینما غافل هستیم. در نتیجه دولت به جای هدایت هوشمندانه جشنواره‌های سینمایی، از ابزارهای غیرسینمایی استفاده می‌کند که کم‌فایده و پرهزینه هستند. غالباً دخالت مستقیم دولت در جشنواره‌ها و امور سینمایی اثر معکوس دارد. خوب است از این تجربه طولانی غرب استفاده و برای تنظیم‌گری سینما از جشنواره‌ها استفاده کنیم. دولت باید از دخالت و حضور مستقیم و زمخت در جشنواره‌ها بشدت اجتناب کند، ولی افراد اثرگذار در جشنواره‌ها، تأمین‌کننده منافع نظام سیاسی‌ اجتماعی باشند.

3جشنواره کن نیز از قاعده کلی جشنواره‌های دنیا مستثنی نیست و البته در کنار جشنواره برلین، از سیاسی‌ترین جشنواره‌ها به شمار می‌رود. جشنواره آکادمی علوم و هنرهای سینما (اهداکننده جایزه اسکار) یا جشنواره ادینبورگ یا جشنواره سیدنی به این شدت سیاسی نیستند. در جشنواره کن مسائل و محتوای سیاسی فیلم‌ها در تصمیم‌گیری داوران بسیار مؤثر است. در این زمینه توجه به دو مثال می‌تواند مفید باشد:
در جشنواره کن، یک جایزه مستقل به نام نخل دگرباشی جنسی (Queer Palm) وجود دارد که به فیلم‌هایی داده می‌شود که در آن گرایش‌های غیرمرسوم جنسی ترویج شده باشد. امسال این جایزه به یک فیلم پاکستانی به نام سرزمین شادی (Joyland) تعلق گرفت. پاکستان برای نخستین‌بار است که به بخش مسابقه جشنواره کن راه پیدا می‌کند و در نخستین حضور توانست جایزه این جشنواره را دریافت کند. آیا اهدای این جایزه، باعث نمی‌شود که سایر فیلمسازان پاکستانی یا سایر کشورهای اسلامی ترغیب شوند فیلم‌هایی با مضمون همجنس‌گرایی بسازند تا آنها هم بخت کسب جایزه کن را داشته باشند؟ این مثالی است که نشان می‌دهد چگونه اهدای جایزه به یک فیلم با مضمون خاص، فیلمسازی را در مسیر خاصی هدایت می‌کند.
مثالی دیگر: در سال ۲۰۱۸ فیلم لبنانی «کفرناحوم» برنده جایزه هیأت داوران شد. این فیلم چنان فضای سیاهی از جامعه مسلمانان در لبنان و سوریه ارائه می‌کند که نمونه آن را در سیاه ترین فیلم‌های ایرانی هم نمی‌توان یافت! اهدای جایزه به این فیلم، پیامی است به فیلمسازان کشورهای اسلامی که برای دریافت نخل طلایی جشنواره کن باید هرچه ممکن است فیلم‌های سیاه‌تری از جامعه بسازند. خلاقیت و نوآوری در سیاه‌نمایی، معیار اهدای جایزه به فیلمسازان کشورهای مسلمان است.
این دو مثال نشان می‌دهد که چطور با اهدای جایزه می‌توان ذائقه سینماگران را کنترل کرد. پشت این هیاهوها و زرق و برق، اهداف دقیق سیاسی وجود دارد که ماهیت اصلی جشنواره‌ها را تشکیل می‌دهد. جشنواره‌های سینمایی ابزار تنظیم‌گری سینما هستند که به بهترین شکل توسط دولت‌های غربی به کار برده می‌شوند.

4یک دلیل مهم برای سیاسی‌تر بودن جایزه کن این است که شهر کن در فرانسه قرار دارد! هرچند مردم ایران با استعمار انگلستان و روسیه و امریکا آشنا هستند، اما بسیاری از کشورهای دنیا، از استعمار فرانسه رنج بسیار برده‌اند. خشونت و اسلام‌ستیزی تاریخی فرانسه، اگر از انگلستان بیشتر نباشد، کمتر نیست. انتشار کاریکاتورهای موهن علیه پیامبر اعظم اسلام صلی‌الله علیه و آله و سلم در فرانسه در راستای همین اسلام‌ستیزی فرانسه است. همین سیاست استعماری و اسلام‌ستیزی در جشنواره کن نیز دنبال می‌شود و نتیجه آن جایزه‌های سیاسی است که به فیلم‌های سیاه علیه کشورهای اسلامی و کارگردانان اسلام‌ستیز داده می‌شود.
بنابراین جشنواره‌های سینمایی، روشی برای هدایت و شکل‌دهی به سینمای داخلی و بین‌المللی در مسیر مطلوب کشورهای غربی است. دولت فرانسه و سایر کشورهای غربی، هرگز از ابزارهای پرهزینه‌ای همچون توقیف، تطمیع، زندان یا ممنوعیت فیلمسازی استفاده نمی‌کنند؛ جشنواره‌ها ابزارهای شیک، مؤثر و کم‌هزینه‌ای هستند که سینماگران را وادار به تمکین به خواسته‌های دولت‌های غربی می کنند. سینماگران بدون اینکه متوجه باشند کاملاً‌ مطابق منافع و خواسته‌های این دولت‌ها فیلم می‌سازند تا بتوانند به فیلم‌هایی که برنده جایزه‌های مهم دنیا شده‌اند نزدیک‌تر شوند.
جشنواره‌های کن و برلین، سیاسی نیستند بلکه خود سیاست هستند! مضحک است اگر تصور کنیم داوران این جشنواره‌ها فقط با معیارهای سینمایی فیلم‌ها را قضاوت می‌کنند. آنها بر اساس جهت‌گیری‌های سیاسی‌ اقتصادی فیلم‌ها را انتخاب می‌کنند و البته این فیلم‌ها باید به اندازه کافی خلاقانه و هنرمندانه باشند که پیام‌های مورد نظر دولت‌های غربی را به زیباترین و پنهان‌ترین شکل ممکن به مخاطب القا کنند. فیلمی که پیامی متفاوت از خواست و اراده دولت‌های غربی داشته باشد یا نتوانسته باشد پیام سیاسی خود را هنرمندانه در فیلم بگنجاند، به جشنواره راه نمی‌یابد یا جایزه نمی‌گیرد.

نیم نگاه

جشنواره‌های سینمایی، روشی برای هدایت و شکل‌دهی به سینمای داخلی و بین‌المللی در مسیر مطلوب کشورهای غربی است. دولت فرانسه و سایر کشورهای غربی، هرگز از ابزارهای پرهزینه‌ای همچون توقیف، تطمیع، زندان یا ممنوعیت فیلمسازی استفاده نمی‌کنند؛ جشنواره‌ها ابزارهای شیک، مؤثر و کم‌هزینه‌ای هستند که سینماگران را وادار به تمکین به خواسته‌های دولت‌های غربی  می کنند. سینماگران بدون اینکه متوجه باشند کاملاً‌ مطابق منافع و خواسته‌های این دولت‌ها فیلم می‌سازند تا بتوانند به فیلم‌هایی که برنده جایزه‌های مهم دنیا شده‌اند نزدیک‌تر شوند. جشنواره‌های کن و برلین، سیاسی نیستند بلکه خود سیاست هستند! مضحک است اگر تصور کنیم داوران این جشنواره‌ها فقط با معیارهای سینمایی فیلم‌ها را قضاوت می‌کنند. آنها بر اساس جهت‌گیری‌های سیاسی ‌اقتصادی، فیلم‌ها را انتخاب می‌کنند و البته این فیلم‌ها باید به اندازه کافی خلاقانه و هنرمندانه باشند تا پیام‌های مورد نظر دولت‌های غربی را به زیباترین و پنهان‌ترین شکل ممکن به مخاطب القا کنند