10 میلیون ساختمان در ایران در برابر زلزله غیرمقاوم هستند

تعارض منافع آفت ساخت و ساز در کشور است
گروه اقتصادی/ ناایمنی ساختمان‌های موجود، تبعات ناشی از حوادث ساختمانی را در کشور افزایش داده است. آخرین حادثه از این دست، فروریزش ساختمان تازه ساز متروپل در آبادان و از دست رفتن تعدادی از هموطنان است. در گفت‌و‌گو با علی بیت‌اللهی، عضو هیأت علمی و رئیس پژوهشکده ساختمان و ابنیه فنی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، به بررسی ناایمنی و عوامل اصلی که ساختمان‌های کشور را در معرض تخریب قرار می‌دهد پرداختیم.
در سال‌های اخیر بعد از هر حادثه ساختمانی مانند حادثه پلاسکو یا اخیراً حادثه متروپل، لیست ساختمان‌های ناایمن منتشر می‌شود اما این لیست هیچگاه توسط نهادهای ذیربط تأیید یا تکذیب نمی‌شود. انتشار این اسامی چه پیامی در پی دارد؟ قرار است حوادث بعدی هم رخ دهد یا به وضعیت ساختمان‌های ناایمن رسیدگی خواهد شد؟
جدای از این موضوع که اصولاً ساختمان ناایمن به چه ساختمانی تلقی می‌شود، ساختمان‌هایی که در کشور از آنها به‌عنوان ساختمان ناایمن نام برده می‌شود عمدتاً ساختمان‌هایی است که در برابر آتش‌سوزی ضعف دارد، ناایمنی در بیشتر این ساختمان‌ها در مقابل آتش‌سوزی و خطر حریق است، اما باید ناایمنی را فراتراز خطر آتش‌سوزی تلقی کنیم. ناایمنی در برابر زلزله، فروریزش، ناایمنی کاربری و ناایمنی ناشی از نادیده گرفتن نظامات اداری، لیست ساختمان‌های ناایمن اگر درست باشد در خصوص یک موضوع است اما در ساختمان متروپل موضوع انواع ناایمنی مطرح است چون این ساختمان به پایان نرسیده فروریخت. آنچه از انتشار این لیست بر جامعه مهندسی اثر می‌کند ریخته شدن قبح و عادی‌سازی ناایمنی است. این بزرگ‌ترین ضربه به اصل موضوع است. اگر لیستی منتشر می‌کنیم هدف این است که رسیدگی شود. باید دستگاه‌های اجرایی مسئول به این موضوعات رسیدگی کنند وگرنه انتشار اسامی ساختمان‌های ناایمن هیچ رهاوردی ندارد. اینکه لیستی را منتشر کنیم و کاری انجام نشود اشتباه محض و عادی‌سازی است.
تعریف مشخصی از ساختمان ناایمن داریم؟
بنا به تعریف ساختمان ناایمن، ساختمان یا بخش و یا محوطه‌ای از آن است که ایمنی جانی، دارایی و رفاه ساکنین و یا مردم را به خطر بیندازد. وقتی از ایمنی ساختمان صحبت می‌کنیم موضوعات وسیعی را در برمی‌گیرد، ایمنی در برابر مخاطرات یک بخش موضوع است، فرض کنید ساختمانی که روی گسل، روی قنات‌ها، در مسیل رودخانه و در دامنه‌های پرشیب ساخته شده است، همه این موارد جزو ساختمان ناایمن هستند. ساختمان‌هایی که قدمت بالا دارند، مصالح فاقد کیفیت دارند یا دسترسی به آنها آسان نیست نیز ساختمان ناایمن تلقی می‌شود. اگر بخواهیم این مسائل را در نظر بگیریم انبوهی از ساختمان‌های ناایمن در کشور داریم. اما در فاز اجرایی برای مقابله با ناایمنی، اولویت‌بندی ساختمان‌ها نقش اصلی را دارد. مثلاً ساختمان ناایمن یک بیمارستان با ساختمان یک طبقه مسکونی ناایمن بسیار جایگاه متفاوتی دارد. ساختمان ناایمن بلندمرتبه با ساختمان ناایمن چندطبقه اثرگذاری بحران‌زایی متفاوتی دارد. بنابراین در ناایمنی ساختمان‌ها، اولویت‌های ساختمانی بر مبنای مخاطرات، قدمت، دسترسی، شهرسازی و کاربری بسیار مهم است. ساختمان ممکن است از نظر ساخت و ساز، نوساز باشد اما کاربری آن به نوعی است که مواد اشتعالزا در آن نگهداری شود. بنابراین، این ساختمان خطرزا و ناایمن است. به دستورالعمل استاندارد برای تدوین تعیین ضوابط ایمن‌سازی در کشور نیاز داریم. باید اطلاعات ساختمان‌ها به‌صورت اولویت‌بندی شده در تمام کشور استخراج شود. از نظر اطلاعات دسته‌بندی شده ساختمان‌ها در کل کشور، این آمار منسجم را نداریم حتی تعداد ساختمان‌های ناایمن را هم نداریم. دسترسی به آمارها در اجرای یک نظام واحد برای ایمن‌سازی و برنامه‌ریزی برای ارتقای ایمنی ساختمان‌ها در کشور ضرورت دارد. پیشنهاد این است که حادثه متروپل به اصلاح نظامات اداری و شروع یک کار جدی برای ارزیابی ایمنی ساختمان‌ها منجر شود.
می‌توان گفت تعریف ناایمنی در ساختمان‌های قدیمی و جدید متفاوت است؟ آیا دسته‌بندی از نوع ناایمنی در ساختمان‌های قدیمی یا نوساز داریم؟
ساختمان‌های قدیمی از نظر مجهز بودن به تجهیزات ایمنی، زوال مصالح، فرسودگی و از بین رفتن مقاومت مصالح در معرض تهدید قرار دارند. در ساختمان‌های جدید و نوساز، نادیده انگاشتن نظامات اداری و ضوابط اولیه نقش مهمی در ناایمنی آنها دارد. به مورد اخیر در حوادث ساختمانی اگر بپردازیم، تعارض منافع عامل اصلی به‌وجود آمدن تخلف در ساخت متروپل است. دستگاه ناظر که شهرداری است در ساخت ساختمان ذینفع است و این راه را برای سودآوری بیشتر و تحمیل ساخت طبقات غیراصولی بر پیکره ضعیف ستون‌های متروپل باز کرده است. ساختمان یک ملک شخصی تلقی می‌شود اما جزئی از دارایی شهری است و هرگونه آسیب ساختمان برای کل شهر یا کشور مسأله ساز می‌شود. کاستی‌ها و تخلفات ساختمانی، در سیستم رسیدگی، با اخذ جریمه حل می‌شود که رفع این موضوع و حل تعارض منافع در کنار اصلاح نظامات اداری بزرگ‌ترین خدمت به ایمنی ساختمان‌ها است. مسأله متروپل این بود که نتوانست وزن خود را تحمل کند.
این حادثه می‌توانست هیچ تلفات جانی نداشته باشد. ستون‌ها و تیرهای ساختمان از چند ماه قبل و حتی ساعاتی قبل از فروریزش خم شده بود و صدا می‌داد.
 اولین اقدام مهم و ساده در این موارد تخلیه ساختمان است. مالکان ساختمان حداقل دو ساعت قبل در جریان مشکلات و خم‌شدگی ستون‌ها بودند اما برای تخلیه هیچ اقدامی نکردند. آموزش‌های اولیه مدیریت بحران تأکید دارد در چنین حالتی اصل اول تخلیه ساختمان است. مالکان قصد داشتند با جوشکاری ستون‌ها را تقویت کنند اما حرارت جوش خودش باعث خم شدگی بیشتر ستون‌ها شده است.
در کشور ما نظام مهندسی ساختمان ایجاد شده است اما به نظر می‌رسد این نهاد نقشی در ساخت و ساز یا حداقل نظارت بر آن ندارد. نهادی با چند هزار عضو فقط وظیفه دارد تخلفات را تذکر دهد که در بسیاری موارد به این تذکرات توجهی نمی‌شود. چرا نظام مهندسی ساختمان در کشور نقش خود را نمی‌تواند ایفا کند؟
در شرایطی که حادثه رخ نداده است، نظام مهندسی در وقت خودش گزارش و وظایف خود را انجام می‌دهد. کارشناسان نظام مهندسی در خصوص تخلفات ساخت تا حدی می‌توانند پیش بروند. این مسائل باید ریشه‌ای و قانونی حل شود.در بسیاری موراد ضعف ساختمانی دیده می‌شود اما چون منجر به حادثه نمی‌شود اقدامی هم برای حل آن انجام نمی گیرد.اگرضعف ساخت مطرح شود چون حادثه رخ نداده است پیگیری نمی‌شود. اگر همه‌جانبه‌نگر باشیم نظام اداری باید به‌صورت حقوقی حامی نظام مهندسی باشد و اعلام نظام مهندسی برای توقف فعالیت ساختمان کفایت کند.
کدام ساختمان‌ها در کشور ما بیشتر در معرض تهدیدهای ناشی از ناایمنی هستند؟
تعداد ساختمان‌های مسکونی موجود در کشور 22میلیون و 500 هزار واحد است که 10میلیون واحد اسکلت ندارند. بنابراین در برابر زلزله مقاومتی ندارند. بیش از 95 درصد ساختمان‌های کشور مسکونی است، بقیه ساختمان‌ها عمومی، تجاری و دولتی است. تعداد این ساختمان‌ها در مقابل ساختمان‌های مسکونی کم است اما درجه اهمیت آن به مراتب بالاتر است. در تهران حدود هزار ساختمان بالای 12 طبقه داریم، در کلانشهرها به‌دلیل افزایش قیمت زمین بلندمرتبه‌سازی افزایش یافته است اما آمار دقیقی از ساختمان‌های بلندمرتبه ناایمن نداریم و نقص آماری در این زمینه وجود دارد و ارزیابی مسئولانه ای هم نشده است که نوع ناایمنی این ساختمان‌ها را مشخص کند. اطلاعات یکدستی در خصوص ساختمان‌های ناایمن در کشور نداریم. بنابراین نمی‌توانیم به این سؤال شما پاسخ دقیقی بدهیم. علاوه‌بر ساختمان‌های مسکونی، براساس سرشماری سال 95، تعداد 954 بیمارستان و بیش از 107 هزار مدرسه در کشور وجود دارد، تعداد ساختمان‌های بلندمرتبه بالای 100 متر در کشور بیش از 45 دستگاه، ساختمان‌های 12 طبقه به بالا فقط در شهر تهران 1000 ساختمان، تعداد متعددی ساختمان‌های دولتی، عمومی، نظامی و انتظامی در کلیه شهرهای کشور پراکنش دارند که به‌دلیل حجم کار ارزیابی ایمنی این تعداد از ساختمان‌ها، ضرورت دارد در ابتدا تقسیم‌بندی ناایمنی ساختمان‌ها صورت گرفته و در ادامه برای ارتقای ایمنی با توجه به درجه اهمیت ساختمان‌ها واولویت ایمنی اقدام کرد.
در پی حوادث ساختمانی سال‌های گذشته مانند ریزش ساختمان 7 طبقه در سعادت آباد تهران، فروریزش ساختمان پلاسکو، آتش‌سوزی برج سلمان مشهد، انفجار و آتش‌سوزی گاز در کلینیک سینا اطهر، آتش‌سوزی در ساختمان‌های پاساژ تیراژه تهران، برج رامیلا در چالوس و حوادث ساختمانی دیگر، باردیگر توجه به ایمنی ساختمان‌ها را گوشزد کرده است. ورود مسئولان عالی قوای مجریه و قضائیه به موضوع و تأکید ریاست محترم جمهوری مبنی بر شناسایی ساختمان‌های ناایمن و مقاوم‌سازی آنها، این امیدواری را ایجاد می‌کند که با وجود تلخی فراموش نشدنی اجتماعی، مدیریتی و فنی حادثه متروپل آبادان، این حادثه نقطه‌عطفی در ارتقای ایمنی و تاب‌آوری ساختمان‌های کشور به‌ویژه ساختمان‌های بلندمرتبه و ساختمان‌های با درجه اهمیت بسیار بالا شود.