تحریم‌کنندگان؛ زیر دوشِ آب سرد!

تحولات درگیری روسیه و اوکراین قیمت انرژی در اروپا را افزایش داده و بعضی از کشورهای اروپایی را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم با بحران در حوزه انرژی مواجه کرده است. آلمان در اقدامی عجیب از مردم خود خواسته تا برای کاهش وابستگی به نفت و گاز روسیه، حمام آب‌گرم را محدود کنند. کلاوس مولر، رئیس سازمان تنظیم مقررات انرژی آلمان نسبت به کمبود عرضه گاز برای آلمان ابراز نگرانی کرده است. او به‌تازگی در مصاحبه‌ای با یک شبکه تلویزیونی خطاب به مردم ابراز کرد: «باید از خود بپرسید که آیا واقعاً هفت روز در هفته به حمام آب‌گرم بخصوص با گرمایش گازی نیاز دارید؟» سخنان او مشابه بیانیه قبلی مارگرت وستاگر، کمیسر اتحادیه اروپا در امور رقابت‌های بازرگانی است که به ساکنان اروپا توصیه کرده «میزان آب‌گرم مصرفی خود و خانواده‌هایشان را کنترل کنند». به گفته مولر، اگر آلمان واردات گاز خود را از روسیه قطع کند، ذخایر گاز این کشور تنها تا پایان تابستان یا حداکثر تا اوایل پاییز کافی خواهد بود و از این بابت ابراز نگرانی کرده است. ماه گذشته، آلمان یک طرح اضطراری برای مدیریت منابع گاز به منظور تخصیص انرژی و اولویت‌بندی خانوارها و زیرساخت‌های حیاتی، مانند بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و کارخانه‌های تولید مواد غذایی اجرا کرده است؛ با این حال، مولر به آلمانی‌ها هشدار داده که از خود راضی نباشند و خواستار کاهش مصرف هر خانواده شد. اخیراً هم اتحادیه اروپا بسته جدیدی از تحریم‌ها علیه روسیه، از جمله ممنوعیت واردات زغال سنگ از اوت 2022 را تصویب کرده است. ایالات متحده، انگلیس و اکثر کشورهای اتحادیه اروپا و چند کشور دیگر ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های اقتصادی را برای تحت فشار قرار دادن روسیه برای پایان دادن به این رویه اعمال کرده‌اند. اما در شرایطی که بسیاری از کشورها هنوز به نفت و گاز روسیه وابسته هستند، چنین اقداماتی اگرچه تحریم علیه روسیه خوانده می‌شوند، ولی به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا در عمل خود را تحریم کرده است. گفتنی است نفت روسیه اکنون 25 درصد از واردات آلمان را تشکیل می‌دهد که از 35 درصد در ابتدای فوریه 2022 کمتر است. واردات گاز نیز از 55 درصد قبلی به 40 درصد کاهش یافته است. واردات زغال سنگ سخت روسیه نیز به نصف کاهش یافته و به 25 درصد رسیده است.
قیمت‌های زغال‌سنگ اروپا هم در ماه گذشته به بالاترین حد واقعی رسیده است، زیرا معامله‌گران پیش‌بینی می‌کنند که تحریم اتحادیه اروپا بر صادرات روسیه باعث اختلال در عرضه جهانی شود. سیاستگذاران اتحادیه اروپا همچنین در صدد هستند که هزینه قبوض برق و گاز برای خانوارها و صنعت را افزایش دهند تا بتوانند بحران‌های انرژی خود را کنترل کنند. اما تصمیمات اتحادیه اروپا برای سایر کشورهای واردکننده زغال‌سنگ در آسیا، آفریقا و امریکای لاتین اثرات قابل توجهی خواهد داشت که احتمالاً قیمت زغال‌سنگ، گاز و برق را برای همه مصرف‌کنندگان افزایش می‌دهد. تولید زغال‌سنگ اروپا در سال‌های اخیر کاهش یافته و این منطقه را به طور فزاینده‌ای متکی به واردات بویژه از روسیه، برای پوشش این کمبود کرده است. اروپا اکنون برای تأمین بیش از 40 درصد از مصرف زغال‌سنگ خود به واردات وابسته است، در حالی که در ابتدای قرن این میزان کمتر از 30 درصد بود. روسیه تقریباً 50 درصد از واردات زغال‌سنگ را در هر دو سال 2019 و 2020 تأمین کرد که بیش از 20 درصد از کل مصرف منطقه را تشکیل می‌داد.
صادرات زغال‌سنگ از روسیه به اروپا سومین تجارت دوجانبه بزرگ جهان در سال 2019 و پنجمین تجارت در سال 2020 در اوج شیوع بیماری کرونا بوده است. صادرات روسیه به اروپا 6 تا 7 درصد از تجارت زغال سنگ بین منطقه‌ای را در هر دو سال به خود اختصاص داده است. اگر صادرات روسیه به ژاپن و کره جنوبی که متحدان اصلی ایالات متحده در آسیا هستند، در نظر گرفته شود، این سهم به 10-11 درصد افزایش می‌یابد. با فرض اینکه اتحادیه اروپا تحریم زغال‌سنگ از روسیه را ادامه دهد، باید واردات از کلمبیا، آفریقای جنوبی، اندونزی و استرالیا را به میزان قابل توجهی افزایش دهد. این امر سایر واردکنندگان بزرگ زغال‌سنگ از جمله چین، ژاپن، هند و کره جنوبی را مجبور می‌کند که به جای آن به منابع روسیه روی آورند. در نتیجه، کل تولید جهانی احتمالاً کاهش می‌یابد و روسیه و شاید دیگر صادرکنندگان به‌دلیل محدودیت‌های لجستیکی برای تغییر مقصد تلاش می‌کنند و قیمت زغال‌سنگ برای همه مصرف‌کنندگان افزایش پیدا خواهد کرد.
در حال حاضر قیمت گاز در اروپا و آسیا در سطوح فوق‌العاده بالایی معامله می‌شود، زیرا تاجران پیش‌بینی می‌کنند که خط لوله روسیه به اروپا مختل شود. قیمت‌های بالای گاز نشان‌دهنده نیاز به حداکثر رساندن تولید زغال‌سنگ در تابستان امسال برای افزایش ذخایر گاز قبل از زمستان آینده است. قیمت‌های بالاتر گاز و زغال‌سنگ از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند. رکورد قیمت زغال‌سنگ باعث می‌شود تا قیمت گاز بالا بماند و قیمت برق هم در سطوح بی‌سابقه‌ای رکورد بزند. بیشتر ژنراتورهای برق به گونه‌ای طراحی شده‌اند که با درجات خاصی از زغال‌سنگ کار کنند. تغییر به جایگزین‌های ناقص هزینه‌های سوخت را برای همه ژنراتورها افزایش می‌دهد و قیمت برق را افزایش می‌دهد.
اسکات مونتگمری معتقد است، روسیه به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت و گاز جهان، روابط انرژی مستقیم با چندین کشور اروپایی، چین، ژاپن، کره جنوبی، ویتنام و دیگران دارد که اگر صادرات زغال سنگ نیز به آن اضافه شود، ده‌ها کشور دیگر از جمله هند را شامل خواهد شد. روسیه از دوره شوروی از این صادرات به‌عنوان اهرم سیاسی استفاده کرده است. بر اساس دیدگاه او مهم‌ترین مسأله کنونی بازار اصلی روسیه یعنی اروپاست. ولادیمیر پوتین معتقد است صادرات کشورش چنان مهم است که نمی‌توان آن را تحریم کرد.
تحریم زغال‌سنگ از سوی اتحادیه اروپا باعث می‌شود جریان‌های جهانی به طور عمده تغییر مسیر دهند، هزینه‌های تولیدکننده‌های برق افزایش یابد و در نهایت قبوض برق و گاز برای مشاغل و خانوارها، نه تنها در اروپا، بلکه در سراسر آسیا، آفریقا و امریکای لاتین افزایش یابد. انگلیس هم با وجود آنکه اعلام کرده مسأله پیش روی این کشور امنیت واردات گاز نیست، اما همچنان در تأمین این منبع انرژی مشکل دارد و بویژه قیمت بالای گاز تعیین شده توسط بازارهای بین‌المللی اقتصاد این کشور را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند. اگرچه بنا بر آنچه دولت انگلیس اعلام کرده، خط لوله مستقیمی از روسیه به انگلیس وجود ندارد اما اخیراً این کشور پس از مواجه شدن با بحران‌های انرژی بیشتر بر انرژی‌های تجدیدپذیر متمرکز شده تا در صورت هرگونه بحران، بتواند اوضاع را کنترل کند.
همچنین بخشی از مردم انگلیس نگران هستند که دولت هزینه مصرف انرژی را به‌دلیل بی‌ثباتی قیمت انرژی در جهان افزایش دهد. برخی تحلیل‌ها معتقدند رفع تحریم‌ها می‌تواند موجب افزایش میزان صادرات نفت ایران تا ۲/۵ میلیون بشکه در روز شود و افزایش قیمت انرژی ناشی از تنش در اوکراین را تا حدی کنترل کند. همچنین در درازمدت، در صورت رفع تحریم‌های بین‌المللی، برداشته شدن موانع ژئوپلیتیکی و توسعه میدان‌های گازی با مشارکت شرکت‌های بین‌المللی، می‌توان نقش پررنگی را برای ورود جدی ایران به بازار انرژی جهان پیش‌بینی کرد.