احتمال ثبت میراث ایران به نام کشورهای رقیب

نیلوفر منصوری
خبرنگار
ایرانی‌ها در حالی شش پرونده را برای ثبت جهانی روی میز یونسکو بردند که گفته می‌شود برخی از پرونده‌های ارسالی دیگر کشورها، تهدیدی برای ثبت میراث ایران محسوب می‌شوند. مثلا «فرهنگ پهلوانلیق: بازی‌های سنتی زورخانه ای، ورزش و کشتی» که آذربایجان به صورت ملی پیشنهاد داده است و یا روایت ‌های ملانصرالدین و موارد دیگر که پیشنهاد شده است. روزنامه ایران تلاش بسیار کرد تا در این زمینه و جزئیات بیشتر پرونده‌ها با مسئولان وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ازجمله علی دارابی، معاون میراث‌فرهنگی کشور و مصطفی پورعلی، مدیرکل ثبت و حریم آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی مصاحبه کند اما به‌رغم تلاش‌های چند ساعته پاسخگو نبودند. از سوی دیگر، کارشناسان دیگر مجموعه ازجمله سیما حدادی، رئیس اداره ثبت میراث فرهنگی ناملموس و شروین گودرزی، کارشناس ثبت میراث جهانی نیز اعلام کردند که حق گفت‌و‌گو با رسانه‌ها را ندارند.
جمهوری آذربایجان به این موضوع قانع نبوده و امسال یک پرونده اختصاصی دیگر به این نام به یونسکو ارسال کرده تا آئین های زورخانه ای که قبلاً ایران آن را به ثبت جهانی رسانده بود را به نام کشور خود ثبت کند. با وجود اینکه این کشور به مدت یک سال این موضوع را در سایت خود (یونسکو) منتشر کرده است نه تنها مطلقاً دولت ایران به این موضوع اعتراضی نکرد بلکه اکنون نیز این تهدید می رود که آئین های زورخانه‌ای به نام کشور آذربایجان هم ثبت شود. کارشناسان معتقدند که جمهوری آذربایجان حق این کار را ندارد و با توجه به اینکه یونسکو نیز در این زمینه پیگیری نمی کند، هر پرونده ای که اعلام شود، بدون بررسی ثبت گذشته، اجرا می کنند.
آذر به آذر
آذر که از راه می‌رسد نشست کمیته بین‌الدول حفاظت از میراث ناملموس نیز در یکی از کشورها برگزار می‌‌شود. پرونده‌های پیشنهادی از کشورهای مختلف به سوی آن سرازیر می‌شوند تا مورد بررسی قرار ‌گیرند و مشخص شود که کدام یک گوی سبقت را از دیگری ربوده و در فهرست جهانی یونسکو ثبت می‌شوند. این بار نیز که هفدهمین نشست این کمیته برگزار می‌شود، میزبانی آن را شهر رباط در مراکش برعهده دارد و ۴۶ پرونده یا به صورت سهمیه ملی و یا به صورت پرونده‌های چند ملیتی به صورت مشارکتی از سوی دو یا چند کشور ارائه شده‌‌اند. ایران با ۶ پرونده مشترک با سایر کشور‌ها در این نشست حضور دارد و قرار است
پرونده‌‌های «جشن مهرگان»، «هنر ساختن و نواختن عود»، «آیین شب یلدا»، «هنر سوزن‌دوزی ترکمن» و «نوغان‌کاری» یا «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» و «مهارت سنتی ساختن و نواختن رباب» مورد بررسی قرار بگیرند.
قبل از این ۱۷ میراث ‌فرهنگی ناملموس مانند نوروز، موسیقی ایرانی، تعزیه، موسیقی بخشی‌های خراسان، مهارت بافت فرش عشایری قشقایی، مهارت بافت فرش کاشان، مهارت سنتی دریانوردی، آیین پهلوانی و زورخانه‌ای و… در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
ریفر شدن چند پرونده
ایران پیش‌تر پرونده‌‌های «مهارت ساختن و نواختن عود»، «جشن شب یلدا یا چله» و «جشن مهرگان» را به یونسکو فرستاده بود اما هر سه این پرونده‌ها ریفر و قرار شد در دوره‌های بعد بررسی شوند.
کارشناسان در خصوص دلایل ریفر شدن پرونده‌ها می‌گویند: «پرونده «مهارت ساختن و نواختن عود» که به صورت مشترک با کشور سوریه تنظیم شده بود، از ابهام‌هایی برای کمیته ارزیابی جهانی برخوردار بود، از جمله اینکه گفته می‌‌شود دیگر کشورهای عربی که عود در آنها رایج است مشارکت داده نشده‌اند. به همین جهت در آن اجلاس رأی موافق دریافت نکرد. پرونده‌ای که از روی پرونده کمانچه تهیه و رونویسی شده بود و انتظار آن می‌رفت که عود نیز مانند کمانچه در فهرست ناملموس یونسکو جهانی شود. هرچند این پرونده پس از اصلاح از سمت کشور سوریه و با مشارکت ایران دوباره به یونسکو تحویل شد.»
در خصوص پرونده «جشن مهرگان» هم وضعیت بهتر از این نبود. کارشناسان یونسکو معتقد بودند که این جشن در کشور تاجیکستان، از پویایی و گستردگی بیشتری از ایران برخوردار است، به همین جهت این پرونده از سوی تاجیکستان با مشارکت ایران اصلاح و دوباره به یونسکو ارائه شد.
بخت یلدا امسال باز می‌شود؟
اما پرونده «یلدا» یکی از پرونده‌هایی بود که هر سال در ماه آذر به سال دیگر موکول می‌شد اما در آذر 1394 برای اولین‌بار میراث ناملموس شب یلدا به عنوان بلندترین شب سال در صفحه ویژه اشتراک‌‌گذاری پرونده‌های چند‌ملیتی یونسکو ثبت شد تا کشورهای دیگر در صورت دارا بودن نسبتی مشابه، آمادگی خود را برای ثبت چندملیتی این سنت باستانی اعلام کنند. سال بعد از آن ایران برای ثبت جهانی شب چله، فرم مربوطه را تکمیل کرد در صورتی که هیچ کشوری تا آن زمان به این پرونده نپیوسته بود. در آذر 98 محمدحسن طالبیان، معاون وقت وزارت میراث ‌فرهنگی، اعلام کرد که ایران پرونده مراسم شب یلدا را به یونسکو معرفی خواهد کرد اما آن سال هم خبری نشد. در سال 1400 نیز مصطفی پورعلی، مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، از ارسال پرونده در شانزدهمین جلسه کمیته بین‌ دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس خبر داده بود. در این اجلاس که به دلیل همه‌گیری کرونا به صورت آنلاین برگزار می‌شد، کسی اجازه حضور نداشت و فقط هنر خوشنویسی به ثبت جهانی رسید. اکنون باز هم به آذر ماه رسیدیم و موضوع پرونده‌های ثبت جهانی بخصوص یلدا داغ است. در نهایت امسال، این پرونده از سوی افغانستان با همکاری ایران به صورت مشترک ارائه می‌شود.
کدام پرونده شانس بالاتری دارد؟
از دیگر پرونده‌هایی که روی میز یونسکو قرار می‌گیرد؛ پرونده چند ملیتی «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» است. در این پرونده هفت کشور ایران، افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان مشارکت دارند. کارشناسان معتقدند این پرونده در نشست امسال از شانس بالاتری برای ثبت جهانی یونسکو برخوردار است.
پرونده «هنر سوزن‌دوزی ترکمن» یکی دیگر از پرونده‌های راهی شده به یونسکو است که با همکاری کشور ترکمنستان تدوین شده است. این هنر یکی از هنرهای محبوب دو قوم ترکمن و بلوچ است که از زمان سکاها در ایران قدمت دارد و در دوره‌های مختلف افشار و زند رواج پیدا کرد و در دوره قاجاریه به اوج رسید.
پرونده «مهارت سنتی ساختن و نواختن رباب» نیز ششمین پرونده ارسالی به یونسکو است که با همکاری تاجیکستان و ازبکستان تدوین شده است. رباب یکی از سازهای قدیمی ایرانی است که خاستگاه آن سرزمین خراسان در دوران ایران پس از اسلام بوده است. همچنین ساز خوش طنین و محبوب رباب در سیستان و بلوچستان و افغانستان از گذشته وجود داشته است. این ساز زهی نقش بزرگی در روایت افسانه‌ها و روایت‌های بومی و محلی سرزمین‌های یاد شده دارد. رباب در مجالس شادی و غم به طور گسترده استفاده می‌شود. از نوازندگان مشهور این ساز در افغانستان می‌توان به رحیم خوش‌‌نواز و در ایران به بیژن کامکار اشاره کرد.
اکنون در روزهای برگزاری هفدهمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو هستیم و کشورها تلاش می‌کنند که در زمینه ثبت عناصر میراث ناملموس کشورشان در فهرست یونسکو موفق عمل کنند. یونسکو نیز اعلام کرده که هر پرونده ملی تنها می‌‌تواند یک سال و نیم یک بار ارائه شود، اما پرونده‌‌های مشترک که به دلیل شباهت‌‌های فرهنگی میان کشورها به صورت مشترک تدوین و با عنوان پرونده چند ملیتی ثبت می‌شود، هیچ محدودیت زمانی ندارند.